آرامگاه، بقعه، حرم، آستانه و يا امامزاده، مقبره و بنايى است كه پيكر يك شخصيت مذهبى و يا يكى از عرفا، دانشمندان، حكمرانان و پادشاهان و يا قهرمانان ملى، مفاخر و شخصیت علمى و ادبى در آن به خاك سپرده شده است. بناهايى را كه در آن امامزادگان به خاك سپرده شدهاند، معمولاً امامزاده مىنامند.اين آرامگاهها يا به صورت منفرد در منطقهاى واقع شدهاند و يا اين كه برخى از آنها بخشى از مجموعه بزرگى هستند كه معمولاً مركز آن مجموعه يا حرم را تشكيل مىدهند.بسيارى از بقعههاى منفرد در مناطق روستايى، شهرهاى كوچك و پيرامون آن قرار گرفتهاند. زيارتگاههايى كه به شكل مجموعه ساخته شدهاند، مانند آستانههاى بزرگ اغلب در شهرها وجود دارند.سبك معمارى آرامگاهها در دورانها و جوامع مختلف و بنا بر باورها و عقايد مذهبى مردم متفاوت بوده است.
در اغلب موارد در دورههاى زمانى متفاوت، بخشهاى مختلفى به آرامگاهها افزوده شده است، بخشهايى هم چون ايوان و حياط.در ايران قديم نخستين آرامگاهها در دل كوه و از صخرهها تراشيده شدهاند، اما به طور كلى آرامگاهها بناهاى چهار ضلعى و يا چند ضلعى هستند كه داراى گنبدهاى مدور، مخروطى، هرمى و زينهاى هستند. مقبره نيز در زير آن گنبد بنا شده كه اغلب آرامگاه‌های متعلق به امامان و امامزادگان دارای ضريح هستند و آنان را حرم یا حرم مطهر می‌خوانند.آرامگاههاى برجمانند از لحاظ ساختارى، چهار ضلعىهاى گنبددارى هستند كه داراى چهار شاه نشين مىباشند. برخى از اين آرامگاههاى برجى شكل داراى دهها متر ارتفاع هستند. نماى خارجى آرامگاهها در برگيرنده ارتفاع و شيب گنبدها، ايوانها، طاق درگاه و منارهها مىباشد. اغلب طاقهاى بلند درگاه، همراه با حياطى وسيع و ايوانهاى بزرگ بيشتر فضاى خارجى آرامگاه را به خود اختصاص مىدهند. نقشه حياط آرامگاهها نيز همانند مساجد داراى چهار ايوان است كه هر يك در مقابل يكى از اضلاع ساختمان قرار دارند. علاوه بر ايوان اصلى كه در مقابل تالار گنبد قرار دارد، يك، دو و يا سه ايوان ديگر كه عملكردى هم چون رواق دارد، نيز در اغلب آرامگاهها وجود دارد. هم‌چنين در اغلب آرامگاهها حوض بزرگى در وسط حياط وجود دارد كه جهت وضوخانه مورد استفاده قرار مىگيرد.
با توجه به كاربری‌هاى مختلف آرامگاهها، برخى از آنان داراى شبستان، نقارهخانه، مدرسه طلاب، كتابخانه و سقاخانه نيز مىباشند.تزيينات و مصالح به كار رفته در آرامگاهها با توجه به موقعيت جغرافيايى، سبك ساخت و دوره ساخت آنها متفاوت مىباشد، چنان كه مقبرههاى برجمانند از خشت، آجر، سنگ و يا چوب ساخته شدهاند.گنبدهاى اين آرامگاهها با آجرهاى لعابدار يا ساده پوشانده شدهاند و اغلب فيروزهاى رنگ مىباشند. نماى بيرونى اين نوع آرامگاهها كاشىهاى هفت رنگ با تزيينات معرق و معقلى مىباشد. نماى داخلى آرامگاهها نيز معمولاً داراى تزيينات كاشىكارى، آيينهكارى و گچبرى مىباشد. در برخى از آرامگاهها نيز تصاويرى از گل و پرندگان نقاشى شده است.در برخى ديگر كتيبهها و سنگ نوشتههايى وجود دارد و يا بر روى سنگ مقبره مطالبى نگاشته شده است كه تاريخچه پيدايش آن بنا را معين مىنمايد.هم چنين اغلب آرامگاهها داراى درهاى چوبى هستند كه بر روى آنها طرحهاى هندسى با گل و بوته حكاكى شده است و برخى نيز داراى تزيينات ميناكارى مىباشند. ضريحها نيز يا چوبى ساده و مشبك بوده و يا فولادى مىباشند كه بر روى آنها نيز قلمزنىهاى گل و بوتهاى يا نوشتههاى نستعليق بر روى ورقههاى طلا يا نقره صورت گرفته است.
منابع: دايرة المعارف تشيع، زير نظر احمد صدر حاج سيدجوادى، كامران فانى، بهاءالدين خرمشاهى، مؤسسه دایرﺓالمعارف تشیع، تهران، 1369، ج 2، ص 300 / معمارى اسلامى، رابرت هيلند براند، ترجمه ايرج اعتصام، حوزه معاونت شهرسازى و معمارى، تهران، 1379، ص 314 / معمارى ايران ـ دوره اسلامى، به كوشش محمديوسف كيانى، به همكارى جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ص 52 / Encyclopedia Iranica. Edited by Ehsan Yarshater. Routledge & kegan Paul. London. Boston and Henley. 1985. Vol.8. P.405
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
