ابوعبداللّه محمد بن خفيف (د. 371 ق) معروف به شيخ كبير، از عارفان و مشايخ بزرگ صوفيه و مؤسس سلسله خفيفيیه است. طريقت وى بر مجاهدت بوده و پيوسته به رياضتهاى سخت و طاعات و عبادات مىپرداخته. عرفان وى از نظر عملى با زهد و رياضت و در عين حال التزام به احكام و فرايض دينى همراه بوده و از لحاظ نظرى و فكرى اساس آن بر تطبيق طريقت با شريعت بوده است. وى در شيراز نزد ابوالعباس احمد بن يحيى، مؤئل جصّاص و جعفر حذّاء به كسب علوم عرفانى پرداخت. به حجاز، عراق، شام و فلسطين سفر نمود و چند بار به سفر حج رفت. پس از آن در شيراز اقامت گزيد و به تعليم و ارشاد طالبان و مريدان پرداخت. آرامگاه وى در محله در شاهزاده، در پشت بازار وكيل و در كنار آب انبار وكيل واقع شده است. آرامگاه او در خانقاهى كه در سال 371ﻫ.. ساخته شده، قرار دارد. در قرون گذشته مزار شيخ در محوطه وسيعى بوده كه زمانى خانقاه و زمانى گورستان بوده است. در قرن 6ﻫ..ق زنگى بن مودود (حك. 566ﻫ..ق) آرامگاه شيخ را مجدداً ساخت و چند قطعه زمين را بر آن وقف كرد.
در زمان كريمخان زند (حك 1162 ـ 1193) گورستان خفيف و قسمتى از خانقاه مسطح شد و به ميدان توپخانه و بازار و ارگ تبديل شد و فقط قبر شيخ در كوچه پشت ميدان توپخانه در اتاق كوچكى باقى ماند و بر سر قبرش نيز حجره كوچكى ساخته شد.پس از اين كه در دوره پهلوى قسمتى از ميدان توپخانه را براى ساختن دبيرستان شاپور اختصاص دادند، خانقاه شيخ در شمال شرقى مدرسه واقع شد و تنها راه ورود به آن كوچهاى در شمال بازار وكيل بود.در سال 1337 تعميراتى از سوى اداره باستانشناسى فارس در آن صورت گرفت. اتاقى كه سنگ قبر شيخ در آن قرار داشت، حدود 30 سانتىمتر بالا آورده شد و با كاشى فيروزهاى فرش گرديد. همچنين براى تهويه فضا و روشنايى اتاق، پنجرهاى نصب كردند و كف اتاق ورودى را با كاشىهاى سيمانى پوشاندند. براى ورود به مقبره نيز درِ محكم و مناسبى نصب كردند. نقشه ساختمان جديد توسط مهندس فرزان‌مهر و زير نظر مهندس فروغى تهيه و طرحريزى شده بود.هم اينك سطح مقبره شيخ در حدود 45 سانتىمتر بالا آمده و طول و عرضى يكسان به اندازه 140 سانتىمتر دارد. ساختمان جديد آجرى كه بر فراز آرامگاه واقع شده، سه پله از سطح زمين بالاتر است. در كنار ورودى نيز بنايى آجرى وجود دارد كه كتابخانه اين بناست و عمود بر آن نيز در جبهه مقابل ورودى دو اتاق وجود دارد كه متعلق به نگهبان بناست. در دو سوى آرامگاه دو باغچه وجود دارد كه فضاى ميان آنها راهى است كه به آرامگاه ختم مىشود.در كنار درِ اتاق نگهبانى، در ضلع غربى، ايوانى با چند رواق وجود دارد كه در يكى از آنها يك محراب سنگى وجود دارد.براساس اطلاعات تذكرهها، اشخاصى كه در اطراف آرامگاه ابوعبدالله خفيف به خاك سپرده شده بودند، عبارتنداز: شيخ حسين بن محمدبن احمد معروف به بازيار (391)، شيخ ابىاحمد فضل بن محمد معروف به ابى احمد كبير (م 377)، شيخ ابى احمد حسن بن على معروف به ابى احمد صغير (384) كه هم اينك اثرى از آنها نيست.ابن خفيف صاحب تأليفاتى است كه برخى آن را شامل تأليفات مفصل و تأليفات مختصر مىدانند.
تأليفات مفصل وى عبارتنداز:شرف الفقر، جامع ارشاد، الاستذكار، الفصول فى الاصول، المنقطعين، الجوع و ترك الشهوات، لبس المرقعات، الاعانة، اختلاف الناس فى الروح، المعراج، الرد على ابن سالم، الرد على بن زينان، الاعتقاد، المنهج فى الفقه.
تأليفات مختصر وى عبارتنداز:الاقتصاد، اللوامع، المفردات، المشيخه، فضل التصوف، الفرق بين التقوى و التصوف، الاستدراج و الاندراج، الجمع و التفرقه، بلوى الانبياء، المحبة، الوّد و الالفة، رسائل على بن سهل، السماع و معرفة الزوال.
آن چه كه هم اينك از آثار وى در دست مىباشد، دو رساله كوتاه است به نامهاى «ﻭﺻﻴﺔ ابن خفيف» و «معتقد ابن خفيف» كه به چاپ رسيده است. نسخهاى از كتاب «الاقتصاد» وى نيز در كتابخانه پرتو پاشا تركيه موجود است. شرحى از كتاب «معتقد ابن خفيف» نيز با عنوان «الفوائد العماريه فى القواعد الاعتقاديه» در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران وجود دارد.
منابع: آثار عجم، فرصتالدوله شيرازى، انتشارات بامداد، 1362، ص 460 / اقليم پارس، سيد محمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 70 / بزرگان نامى پارس، محمدتقى مير، انتشارات دانشگاه شيراز، 1368، ج 1، ص 129، / بناهاى تاريخى و آثار هنرى جلگه شيراز، علىنقى بهروزى، انتشارات اداره كل فرهنگ و هنر استان فارس، 1349، ص173 / تاريخ بافت قديمى شيراز، كرامتاللّه افسر، انتشارات انجمن آثار ملى، تهران، 1353، ص 212، 121، 92 / تذكره هزار مزار، ترجمه شدالازار توسط عيسى بن جنيد شيرازى، تصحيح نورانى وصال، انتشارات كتابخانه احمدى شيراز، 1364، ص 79، 87 / دانشمندان و سخن سرايان، فارس، محمدحسين ركنزاده آدميت، انتشارات كتابفروشى خيام، تهران، 1337، ج 1، ص 139، 159 / دايرةالمعارف بزرگ اسلامى، مركز دايرةالمعارف بزرگ اسلامى، تهران، 1369، ج 3، ص 434 / دايرة المعارف بناهاى تاريخى ايران در دوره اسلامى، بناهاى آرامگاهى، ويرايش محمدمهدى عقابى، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1376، ص 81 / دايرةالمعارف فارسى، غلامحسين مصاحب، انتشارات فرانكلين، 1345، ج 2، ص 1523 / شيراز در گذشته و حال، حسن امداد، اتحاديه مطبوعاتى فارس، ص 475 / شيراز، شهر جاويدان، على سامى، انتشارات نويد شيراز، 1363، ص 639 ـ 105، 121 / شيراز، مهد شعر و عرفان، ا.ج. آربرى، ترجمه منوچهر كاشف، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران، 1353، ص 75 / شيرازنامه، زركوب شيرازى، بهمن كريمى، تهران، 1310، مطبعه روشنايى، ص 95 / شيراز و فارس، اداره سير و سياحت و اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامى فارس، شيراز، 1371، ص 23 / طرايقالحقايق، محمدمعصوم شيرازى، معصومه علىشاه، با تصحيح محمدجعفر محجوب، انتشارات كتابخانه سنايى، ج 1، ص 101، 166 / فارسنامه ناصرى، حاج ميرزا حسن حسينى فسايى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، اميركبير، تهران، 1367، ج 2، ص 1200 / كارنامه انجمن آثار ملى، حسين بحرالعلومى، انجمن آثار ملى، تهران، 1355، ص 617 / معمارى ايران (دوره اسلامى)، به كوشش محمديوسف كيانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ج 2، ص 86.
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
