مسجد جامع داراب بزرگترين مسجد داراب است كه در دوره صفويه ساخته شده و در مركز شهر قرار گرفته است. در نزديكى در ورودى آن، قطعه سنگى به ارتفاع تقريبى دو متر و نيم بر ديواره خارجى ديوار شمالى شبستان بزرگ قرار داشته كه تاريخ بناى مسجد در آن ذكر شده بود، اما هم اينك اين قطعه سنگ از بين رفته است. در ضلع شمال شرقى مسجد، شبستانى مستطيل شكل قرار دارد كه طول آن در جهت شمال غربى ـ جنوب شرقى و عرض آن در جهت شمال شرقى ـ جنوب غربى است. در انتهاى دو ضلع بلندتر شبستان، ضلع شمال شرقى و جنوب غربى، راهروهاى نسبتاً عريض با سقف مدور كه از شبستان اصلى كوچكتر است، قرار دارد كه به حياط مسجد متصل مىشود. در اطراف اين راهروها، اتاقهاى كوچكى وجود دارد. هم‌چنين اين شبستان به وسيله 9 دهليز يا راهرو به حياط متصل مىشود.سقف راهروها و شبستان اصلى مسجد فاقد تزيينات است. در درون شبستان و در پشت ديوار ايوان ضلع غربى، محرابى با تقسيمبندىهاى مناسب و گچبرى قرار دارد. در چهار سوى شبستان، ايوان، دهليزها، اتاقكها و چهار مناره آجرى يازده ضلعى كه عرض هر ضلع نيم متر است، قرار دارد. سقف ايوانهاى اين مسجد از سقف شبستان كوتاهتر است. سقف دهليزهاى دو سوى شبستان و اتاقكهاى روبهروى آنها، گنبدى و ضربى است و از سقف شبستان مسجد نيز كوتاهتر است.
در دو ضلع شمال شرقى و جنوب غربى شبستان اصلى ايوانى سراسرى ساخته شده است. ايوان ضلع جنوب غربى همچنان پابرجاست، اما در ايوان شمال شرقى، ديوارهاى نازكى در دهانههاى رو به حياط مسجد قرار گرفته و به شبستانى ديگر تبديل شده است. سطح چهار مناره مسجد با خانه بندىهايى به شكل مربع و مستطيل رو سازى شده و در درون خانهبندىهاى مستطيلى آجركارى با طرح لوزى، خفته و راسته به كار رفته است. بر روى خانهبندىهاى مربع شكل، نخستين آيات سوره آﯾﮥالكرسى و نيز عبارات «لااله الااللّه» و «محمدرسول‌اللّه» به خط كوفى نگاشته شده است. هم‌چنين به تكرار، نام على(ع) بر روى اين منارهها نگاشته شده است. مناره سمت راستى ضلع جنوبى مسجد در سده گذشته مرمت و بازسازى شده است. مناره سمت چپى ضلع غربى مسجد به شكل اوليه خويش همچنان پابرجاست. دو مناره ضلع شرقى و شمالى از جهت خانهبندى و تزيينات با دو مناره ديگر متفاوت است.در پايين منارهها درى وجود دارد كه به وسيله يك راه پله مارپيچ به پشت بام مسجد راه مىيابد. با صعود از پلهها دو خروجى به بيرون مشاهده مىشود. يكى براى ورود به پشت بام است و ديگرى تا انتهاى منارهها ادامه مىيابد كه به نظر مىرسد محل قرار گرفتن مؤذن باشد. مسجد جامع داراب را به خاطر سبك معمارى متفاوتش نسبت به ساير مساجد، داراى سبك هندى و آن را شبيه به آرامگاه اعتمادالدوله طهرانى در آگرا و نيز خدايخانه مسجد جامع شيراز مىدانند. در روبه روى دهانه ايوان ضلع جنوب غربى مسجد منبرى از گچ و آجر وجود داشته كه در پشت آن نيز حوض بزرگى قرار داشته، اما هم اينك منبر و حوض بزرگ از بين رفته است. در گوشه غربى مسجد آب انبارى قرار داشته كه آب مسجد و اهالى اطراف مسجد را تأمين مىكرده، اين آب انبار نيز تخريب شده است.در حياط مسجد درختان نارنج كهنسالى وجود دارد. در گوشه ديگر حياط دو سنگ آسياب وجود دارد كه در دهههاى گذشته براى كوبيدن ساروج از آنها استفاده مىشده است.منارههاى مسجد داراى چندين سنگ نوشته بوده كه هم اينك تنها يكى از آنها باقى مانده كه داراى متنى مربوط به معافيت مالياتى تجار داراب در دوره قاجاريه است:«چون منظور اصلى دعاى خير از براى سلامتى ذات ملكوتى صفات مبارك... اعليحضرت قضاوت گستر اقدس همايون شهريارى الميرزا محمدخان حاكم، جماعت تجار قصبه داراب بى بضاعت و پريشان حال شدهاند، خواستند كز عهده تحصيلات ديوانى برآيند. لهذا در سنه قوى ائيل ايشان را معاف داشتم و اگر كسى دينار و درهمى از ايشان بگيرد به لعنت خدا و نفرين ملايكه گرفتار شود و به دعا گويى دولت قاهره و دعابقاى ذات مبارك حضرت مستطاب اشرف ارفع نواب والا شاهزاده ركن الدوله مشغول شوند. شهر صفر المظفر 1331».اين سنگ نوشته در تابستان 1379 به موزه سنگهاى تاريخى هفت‌تنان در شيراز انتقال داده شد. در سالهاى اخير در حياط مسجد سالن بزرگى ساخته شده است.ساختمان مسجد جامع داراب در تاريخ 19/10/1356 با شماره 1597 در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده است.
منابع: اقليم پارس، سيد محمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 493 / دايرة المعارف بناهاى تاريخى ايران در دوره اسلامى، مساجد، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1378، ص 169 / سيماى داراب، سيد سيفاللّه نحوى، سازمان تبليغات اسلامى، 1373، ص 54 / شهر من داراب، حسين آزما، انتشارات كاوه آزما، 1375، ص 114 / فارس، جهانگردى و توسعه، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، بنياد فارسشناسى، 1372، ص 34 / فارسنامه ناصرى، حاج ميرزا حسن حسينى فسايى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، اميركبير، تهران، 1367، ج 2، ص 1310 / مراكز فرهنگى فارس، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، سازمان برنامه و بودجه استان فارس، 1372، ج 1، ص 41 / معمارى ايران (دوره اسلامى)، به كوشش محمديوسف كيانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ج 2، ص 8.
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
