مسجد مشير از بناهاى دوره قاجاريه شيراز است كه در محله سنگ سياه، در خيابان قاآنى كوى دربند مشير واقع است. حاجى ميرزا ابوالحسن خان مشيرالملك والي فارس، در سال 1265ﻫ..ق ساخت آن را آغاز نمود و در سال 1275ﻫ..ق آن را به اتمام رساند.
اين مسجد از جهت استحكام و معمارى همانند مسجد وكيل شيراز است.در ناحيه شمالى مسجد، شبستان كوچكى وجود دارد كه ديوارها و سقف آن از كاشىهاى رنگين پوشيده شده است. سقف و دو زاويه شمالى آن نيز با كاشى، مقرنس‌كارى شده است. در پيشانى شبستان، طاق‌نماى بلندى وجود دارد كه بر روى آن آيات قرآنى با خطوط درشت ثلث بر روى كاشى نگاشته شده است و در پايان آن تاريخ 1270ﻫ..ق قيد شده است. در كنار و پشت اين شبستان، شبستان متروكه ديگرى وجود دارد كه آن را مقصوره مىناميدند. سقف اين شبستان بر پايه چهار ستون سنگى استوار است.
در اين شبستان محراب كاشى كارى شدهاى وجود دارد و در كنار آن نيز چاهى عميق قرار داشته كه هم اينك پر شده است. در مقابل شبستان شمالى، جوى آبى واقع شده و بر فراز آن شبستان، دو مناره كاشىكارى شده قرار دارد.در مشرق مسجد، طاق‌نماى مرتفعى است كه پيشانى آن كاشى كارى شده است و آيات قرآنى با خطوط درشت ثلث بر روى كاشى آبى آن نگاشته شده و در پايان تاريخ 1275ﻫ..ق ذكر گرديده است. زير طاق نيز مقرنس كارى شده است. در پشت اين طاق‌نما، دالان و درِ بزرگ مسجد واقع است كه در بازارچه ارمنىها باز مىشود.
در ناحيه غربى مسجد نيز طاق‌نمايى مرتفع در قرينه با طاق‌نماى شرقى وجود دارد كه در پشت آن، شبستان بزرگ مسجد قرار گرفته است. بر فراز اين طاق، ساعتى قرار داده شده و اطراف آن كاشىكارى و معرقكارى شده است.سقف اين شبستان نيز بر پايه ده ستون سنگى استوار است كه بر روى آنها، به سبك مسجد وكيل خطوط مارپيچى حجارى شده است. محراب اين شبستان نيز كاشى كارى شده و بر روى يك سنگ مرمر سوره توحيد با خط نسخ نگاشته شده و در پايان آن عبارت «حسب الفرمايش جناب مشير الملك مملكت فارس، كتيبه العبد الحسابى على عسكر الارسنجانى 1289ﻫ..ق» نگاشته شده است.در زير طاق‌نماى ورودى اين شبستان نيز ابيات حاجى اسداللّه خان شيرازى در تاريخ بناى مسجد به خط نستعليق بر روى كاشى نوشته شده است.
در فارس ابوالحسن مشير الملك است
در بحر سيادت و سعادت فلك است
تاريخ بناي مسجدش گفت خرد
آبادي مسجد از مشيرالملك است
هم چنين بر روى اين شبستان ساعت و بادگيرى قرار دارد.
در وسط اين مسجد، حوضى به طول 25 متر و عرض 10 متر وجود دارد كه از لبه تا كف آن به وسيله سنگهاى يكپارچه پوشيده شده است كه در گذشته از «آب خيرات» پر ميشده است.
صحن مسجد نيز 30×45 متر مىباشد. در ضلع جنوبى نيز هشت ستون وجود داردكه پايه هريك از اين ستونها با سنگهايى تزيين شده كه داراى هشت نقش اسليمى مختلف حجارى شده بر روى خود هستند.در فاصله هر دو ستون طاقى قرار گرفته كه بر فراز اين هشت طاق نيز هشت نقش مختلف با كاشىكارى به شيوه
معرقكارى صورت گرفته است. در كنار اين شبستان جنوبى، سه اتاق كوچك قرار دارد كه در گذشته كلاسهاى درس طلاب بوده و هم اينك مورد استفاده قرار نمىگيرد. شبستان زمستانى مسجد داراى 3 ستون سنگى به سبك ستونهاى مسجد وكيل است. دو طاق‌نماى اين مسجد به كتابخانه اختصاص دارد.
در اطراف مسجد در چند نقطه مختلف پلكانهايى تعبيه شده كه به طبقه دوم و برخى از آنها به پشت بام مسجد منتهى مىشوند. طبقه دوم اين مسجد فقط در ضلع شمالى و شرقى بنا و در دو طرف ضلع جنوبى مسجد ساخته شده و داراى اتاقهايى است كه بيشتر آنها با يكديگر مرتبط هستند. اين اتاقها در گذشته كلاس درس بوده، اما هم اينك مورد استفاده نیستند. نورگيرهاى اين اتاقها در سقف قرار دارند و به صورت شيشهاى و با ارتفاع 50 سانتىمتر تا 80 سانتىمتر از كف بام ساخته شدهاند.اين مسجد در تاریخ 25/2/1351 با شماره 911 در فهرست آثار ملى به ثبت رسانده است.
منابع: آثار عجم، فرصتالدوله شيرازى، انتشارات بامداد، 1362، ص 436 / اقليم پارس، سيد محمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 74 / بناهاى تاريخى و آثار هنرى جلگه شيراز، علىنقى بهروزى، انتشارات اداره كل فرهنگ و هنر استان فارس، 1349، ص 205 / تاريخ بافت قديمى شيراز، كرامتاللّه افسر، انتشارات انجمن آثار ملى، تهران، 1353، ص 279 / دايرة المعارف بناهاى تاريخى ايران در دوره اسلامى، مساجد، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1378، ص 172 / شيراز در گذشته و حال، حسن امداد، اتحاديه مطبوعاتى فارس، ص 211 / فارسنامه ناصرى، حاج ميرزا حسن حسينى فسايى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، اميركبير، تهران، 1367، ج 2، ص 1217، 1072 / گنجنامه، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دانشگاه شهید بهشتی با همکاری روزنه، 1375ـ1383، ج 6 و 7، ص 110 / مراكز فرهنگى فارس، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، سازمان برنامه و بودجه استان فارس، 1372، ج 1، ص 137 / معمارى ايران (دوره اسلامى)، به كوشش محمديوسف كيانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ج 2، ص 10.
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
