مسجد نو كه در قديم آن را مسجد اتابك نيز مىناميدند، پس از مسجد جامع، كهنترين مسجد شيراز است كه در خيابان احمدى و در مقابل حرم مطهر شاهچراغ(ع) واقع شده و يكى از بزرگترين مساجد ايران محسوب مىشود.
اين مسجد در سال 598ﻫ..ق به دستور اتابك سعد بن‌زنگى فارس ساخته شد و در سال 615ﻫ..ق به اتمام رسيد. مسجد نو در ابتدا اندرونى اتابك محسوب مىشد که به شكرانه بهبودى فرزندش از يك بيمارى سخت، آن را به مسجد تبديل كرد. اين مسجد پس از احداث در سالهاى 1183 و 1269ﻫ..ق بر اثر زلزله ويران گرديد و مجدداً ساخته شد و به همين جهت نيز به مسجد نو شهرت يافت.اين مسجد كه جزء مساجد چهار ايوانى است كه در گذشته شبستانى بوده، پس از آن چند دهانه از شبستانهاى آن را برداشته و ايوان ساختهاند، داراى صحن بسيار وسيعى به ابعاد 90×170 متر است. در وسط صحن، حوض بسيار بزرگى ساخته شده كه قبلا از آب خيرات معينالدين مشروب مىشد. در وسط قسمت جنوبى، ايوان بلندى ساخته شده كه داراى شبستانى با 22 ستون سنگى به ارتفاع 5/2 متر مىباشد و محراب در پشت آن قرار دارد.
هم‌چنين طاق بزرگى در اين قسمت ساخته شده كه پيشانى آن با كاشى معرق كارى شده است. در داخل طاق كتيبهاى از آيات قرآن به خط ثلث وجود دارد.
قسمت شمالى مسجد نيز قرينه قسمت جنوبى ساخته شده است. در دو طرف طاق اين قسمت رواقى با 12 طاقنماى آجرى قرار گرفته است. در جلو حريم مسجد با كاشىهاى رنگين، نقشهايى از ترنج و گل و بوته نقش شده و بر بالاى حريم مسجد قرار گرفته بوده كه اكنون بسيارى از قسمتهاى آن از بين رفته و فقط نام «ناصرالدين شاه قاجار» باقى مانده است. مسجدنو در اثر زلزلههاى متعدد آسیب ديده است. در سال 859 ﻫ..ق خواجه سعدالدين شيرازى ملقب به شاه نوازخان از وزراى دكن آن را تعمير كرد. هم‌چنين در زمان شاه سلطان حسين صفوى تعميرات مفصلى در آن به عمل آمد و در سال 1183ﻫ..ق صادقخان زند قسمتى از آن را مرمت كرد.
هم چنين در فاصله سالهاى 1271 تا 1301 حاجى ميرزا علىاكبر خان قوامالملك و فرزندش فتحعلىخان آن را تعمير كردند. آخرين بار در سال 1350 حاج باقر بهبهانى هزينه تعمير آن را پرداخت كرد و معينالشريعه واعظ استهباناتى آن را تعمير نمود.
از حاج معظم كه مسمي است به باقر
شد بارگه مسجد نو، مسجد نوساز
بنوشت فقير از پي تاريخ بدين در
شد بارگه مسجد نو قبلة شيراز (فقير 1350)
در سال‌های اخیر نیز تعمیراتی توسط سازمان میراث فرهنگی و ادارۀ کل اوقاف و امور خیریه با هماهنگی ستاد نماز جمعه در آن صورت گرفته است.مسجد نو در سالهاى پس از پيروزى انقلاب اسلامى محل برگزارى نماز جمعه بوده و اينك نيز پس از وقفه ده سالهاى، مجدداً محل برگزارى نماز جمعه شيراز است.
اين مسجد در تاریخ 15/10/1310 با شماره 73 در فهرست آثار ملى ايران به ثبت رسيد.
منابع: آثار عجم، فرصتالدوله شيرازى، انتشارات بامداد، آبان ماه 1362، ص 441 / اقليم پارس، سيد محمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 62 / بزرگان شيراز، رحمتاللّه مهراز، انتشارات انجمن آثار ملى، شيراز، 1348، ص 386 / بناهاى تاريخى و آثار هنرى جلگه شيراز، علىنقى بهروزى، انتشارات اداره كل فرهنگ و هنر استان فارس، 1349، ص 199 / تاريخ بافت قديمى شيراز، كرامتاللّه افسر، انتشارات انجمن آثار ملى، تهران، 1353، ص 207ـ 69 / تذكره هزار مزار، ترجمه شدالازار توسط عيسى بن جنيد شيرازى، تصحيح نورانى وصال، انتشارات كتابخانه احمدى شيراز، 1364، ص 264 / جغرافياى تاريخى فارس، پاول شواتس، ترجمه كيكاوس جهاندارى، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، تهران، 1372، ص 77 / جغرافياى كامل ايران، عبدالرضا فرجى، دبيران گروههاى آموزشى جغرافياى استانها، شركت چاپ و نشر ايران، تهران، 1366، ج 2، ص 859 / دايرة المعارف بناهاى تاريخى ايران در دوره اسلامى، مساجد، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1378، ص 174 / دايرةالمعارف فارسى، غلامحسين مصاحب، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، 1374، ج 3، ص 3057 / سفرنامه دیالافوآ در زمان قاجاریه، ترجمه فره‌وشی، کتاب‌فروشی خیام، تهران، 1361، ص 429 / شيراز در گذشته و حال، حسن امداد، اتحاديه مطبوعاتى فارس، ص 140 ـ 141 / شيراز، شهر جاويدان، على سامى، انتشارات نويد شيراز، 1363، ص 569 / شيراز، مهد شعر و عرفان، ا.ج. آربرى، ترجمه منوچهر كاشف، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران، 1353، ص 57، 19 / شيرازنامه، زركوب شيرازى، بهمن كريمى، تهران، 50ـ1310، مطبعه روشنايى، ص 53 / شيراز و فارس، اداره سير و سياحت و اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامى فارس، شيراز، 1371، ص 14 / فارس، جهانگردى و توسعه، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، بنياد فارسشناسى، 1372، ص 69 / فارسنامه ابن بلخى، ابن بلخى، توضيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، بنياد فارسشناسى، 1374، ص 322، ح 5 / فارسنامه ناصرى، حاج ميرزا حسن حسينى فسايى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، اميركبير، تهران، 1367، ج 1، ص 254، ج 2، 964، 1150، 1212 / فرهنگ فارسى دكتر معين، محمد معين، اميركبير، تهران، 1358، ج 6، ص 1973 / گنجنامه، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دانشگاه شهید بهشتی با همکاری روزنه، 1378، ج 6 و 7، ص 126 / لغتنامه دهخدا، علىاكبر دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، 1372، ج 5، ص 6482 / مراكز فرهنگى فارس، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، سازمان برنامه و بودجه استان فارس، 1372، ج 1، ص 121 / معمارى ايران (دوره اسلامى)، به كوشش محمديوسف كيانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ج 2، ص 9.
كوروش كمالي سروستاني
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
