مسجد وكيل يا مسجد جامع وكيل از آثار دوره زنديه در شيراز است. اين مسجد با9578 متر مربع مساحت، 5787 متر مربع زير بنا، 120 متر طول و 80 متر عرض در سال 1187ﻫ..ق توسط كريمخان زند در محله درب شاهزاده، خيابان طالقانى فعلى و درحد فاصل حمام وكيل و بازار وكيل ساخته شده است.
در دو لنگه ورودى مسجد با 8 متر ارتفاع و 3 متر پهنا در هر لنگه، در ضلع شمالى مسجد قرار گرفته است و در كنار آن نيز در ورودى به بازار شمشيرگرها قرار دارد.بر فراز سر در مسجد كتيبهاى كاشى كارى شده قرار دارد كه با خط نسخ آيات قرآنى بر روى آن نگاشته شده است. در پايان نيز تاريخ 1306ﻫ.. قيد گرديده است. بر فراز آن نيز در ميان فضايى كاشى كارى شده، كتيبهاى قرار دارد كه نام «فتحعلى شاه و حسين على ميرزا» با خط ثلث و آب طلا بر روى آن نگاشته شده است.در پيشانى طاق سر در، كاشى هفت رنگ وجود دارد، در زير طاق نيز با كاشى هفت رنگ مقرنس كارى شده است. دو طرف جرز طاق نيز با تصاوير گل و بته كاشى كارى شده است. در دو طرف در ورودى دو كتيبه قرار گرفته كه با خط ثلث بر روى آن عبارات «محمد»، «على»، «اللّه و اكبر» بر روى كاشى نگاشته شده است.
برفراز چهار چوب اين در، سنگ سه گوشى است كه بر پايين آن نيز همان عبارات نگاشته شده و در پايان نيز تاريخ 1260ﻫ..ق قيد گرديده است.در ورودى به سوى دالانى هشت ضلعى گشوده مىشود كه سقف آن با تصاوير گل و بوته كاشى كارى شده و بر روى آن با خط كوفى عبارات «لا اله الا اللّه» و «يا على» نوشته شده است. بر ديوار رو به روى در ورودى، مجلسى كاشى كارى شده به شكل مربع ـ مستطيل قراردارد كه به دو بخش تقسيم شده است و بر روى اين دو حديثى از حضرت رسول اکرم(ص) با خط نستعليق نوشته شده است.
در زير اين كتيبه، قطعه سنگى گندمكارى به شكل مربع ـ مستطيل قرار گرفته كه با خط نستعليق عباراتى بر روى آن نگاشته شده است. در كنار اين قطعه سنگ، كتيبهاى از سنگ مرمر مربع شكل قرار دارد كه با خط نسخ بر روى آن عباراتى نگاشته شده است. بر ديوار روبهروى حياط نيز سنگى سه گوش با عبارات «لااله الا اللّه» به خط كوفى قرار گرفته است. در زير آن نيز بخشى از آيه الكرسى نگاشته شده است.
دالان هشت ضلعى به دو راهرو متصل است كه در زاويه 90 درجهاى راهرو دوم، حياط مسجد با طول 60 متر و عرض 60 متر با كف پوشى از سنگ قرار گرفته است. در انتهاى راهروى اول، سمت چپ در ورودى، دستشويى و اتاقهايى قرار دارد كه پيش از اين اتاق طلاب بوده و هم اينك به انبار تبديل شده است. در وسط حياط حوضى به طول 40 متر و عرض 5 متر و عمق 2 متر با تخته سنگهايى در لبه آن به طول 3 تا 4 متر ساخته شده است.در چهار ضلع حياط، طاقنماهايى قرار گرفته است كه تا ارتفاع يك متر از سطح زمين در پايين جرز ستونها، سنگ گندمك با تصاوير گل و بوته حجارى شده، قرار گرفته است. بر فراز اين سنگها كاشى كارى شده است و با تصاوير گل، بته، نارنج و اسامى خداوند، مزيّن شده است.
در ضلع شمالى مسجد طاق مرواريد با دو گلدسته كاشىكارى شده قرار گرفته كه ارتفاع آن 20 متر و پهناى دهانه آن به تنهايى 12 متر و با جرزهاى كاشى كارى شده سمت چپ و راست طاق 20 متر است. در چهار ضلع طاق مرواريد، سه طاقنماى كوچك قرار دارد. يكى از اين طاقنماها، دهانه راه ورود به حياط مسجد است و سه طاقنماى ديگر جلو رواقى با 5 متر عرض را تشكيل دادهاند. نماى بيرونى طاق مرواريد، سقف و جرزهاى آن نيز با كاشى هفترنگ با طرحهاى گياهى و هندسى پوشيده شده است. ازاره داخلى طاق از سنگ مرمر سبز است و ازاره جرزهاى دو سوى چپ و راست طاق از سنگ گندمك منقش ساخته شده است. بر فراز پيشانى طاق بر روى كاشى هفت رنگ، عباراتى نگاشته شده است. بر روى جرزهاى دو سوى طاق نيز با خط نسخ عباراتى نگاشته شده است. در كمركش طاق كتيبهاى با تاريخ 1243ﻫ..ق قرار دارد. در لبه داخلى طاق نيز كتيبهاى با خط ثلث از آيات قرآنى قرار گرفته است.
در ضلع جنوبى حياط مسجد، طاقى در قرينه با طاق مرواريد و همانند آن با چهارطاقنما ساخته شده است. در زير اين طاق، در ورودى شبستان بزرگ مسجد با ابعاد 75×36 متر قرار دارد. طول شبستان 13 دهانه و عرض آن 5 دهانه دارد. در اين شبستان 48 ستون سنگى يكپارچه با ارتفاع 5 متر و قطر 80 سانتىمتر با طاقهاى ضربى قرار گرفته است كه به صورت مارپيچى به سبك زنديه حجارى شده است. كف پوش شبستان تخته سنگهايى صاف است و ازاره آن تا ارتفاع يك متر و نيم از سطح زمين پوشيده از سنگ گندمك است.در اين شبستان محرابى با كاشى هفت رنگ و تصاوير گل و بوته قرار دارد كه ازاره آن به ارتفاع يك متر از سطح زمين پوشيده از سنگ مرمر است.سقف محراب مقرنس كارى شده و در وسط محراب عباراتى بر روى كاشى نوشته شده است. در گوشههاى بيرونى سقف محراب نيز آياتى با خط ثلث نوشته شده است. جرزهاى سمت راست و چپ محراب پوشيده از كاشى هفت رنگ است و در آن كاشى معرقى به كار رفته كه بر آن عبارت «يا على» به خط كوفى نوشته شده است.در سمت چپ محراب منبرى با طول 40/6 متر و عرض 26/1 متر و قطر 5/5 متر از جنس مرمر مراغه آذربايجان با 14 پلكان قرار گرفته كه همچنان پابرجاست.
در ضلع غربى حياط 11 طاقنما وجود دارد كه بر جرزها و لچكى آنها كاشىهاى رنگين قرار گرفته است. در پيشانى اين طاقنماها، اسامى خداوند نقش بسته است. بر پيشانى طاق ششم نيمهاى از آيهاى قرآنى با خط نسخ نگاشته شده و در ضلع شرقى كه قرينه ضلع غربى با 11 طاقنما و كاشى كارى رنگين است، نيمه اول آيات طاق ششم ضلع غربى با خط نسخ نوشته شده است. در اين شبستان، سقف (گنبدهاى ميان تويزهها) تنها در امتداد در ورودى تا محراب كاشى كارى شده و بقيه عرق چينها از آجر است.در پشت هر دو طاقنماهاى ضلع شرقى و غربى، رواقى كوچك قرار دارد. در پشت رواق ضلع شرقى، شبستانى 4 دهانه با طول 25 متر و عرض 20 متر قرار گرفته كه سقف آن آجرى است و در آن 12 ستون سنگى يكپارچه به ارتفاع 5 متر قرار دارد. اين شبستان را شبستان زمستانى مسجد مىنامند. در كتيبههاى سر در ورودى و حاشيه ايوان، آيات قرآنى با خطوط ثلث و نسخ در زمينه لاجوردى نگاشته شده است. در ضلع شمال شرقى حياط مسجد، حياط كوچكى با 35 متر طول و 20 متر عرض قرار گرفته كه درون آن نيز حوضى سنگى وجود دارد.اين مسجد يك بار به وسيله حسين على ميرزا فرمانفرما فرزند على شاه قاجار (1250 ـ 1212ﻫ..ق) مرمت شده است. مسجد وكيل به مدت 10 سال محل برگزارى نماز جمعه شیراز بوده است و اينك در اختيار سازمان اوقاف و امور خيريه فارس است و مرمت آن با همکاری سازمان میراث فرهنگی و گردشگري فارس آغاز شده است.اين بنا در تاریخ 18/4/1311 با شماره 182 در فهرست آثار ملى به ثبت رسیده است.
منابع: آثار عجم، فرصتالدوله شيرازى، انتشارات بامداد، 1362، ص 442 / اقليم پارس، سيد محمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 60 / بناهاى تاريخى و آثار هنرى جلگه شيراز، علىنقى بهروزى، انتشارات اداره كل فرهنگ و هنر استان فارس، 1349، ص 134 / تاريخ بافت قديمى شيراز، كرامتاللّه افسر، انتشارات انجمن آثار ملى، تهران، 1353، ص 212 / جغرافياى كامل ايران، عبدالرضا فرجى، دبيران گروههاى آموزشى جغرافياى استانها، شركت چاپ و نشر ايران، تهران، 1366، ج 2، ص 858 / دايرة المعارف بناهاى تاريخى ايران در دوره اسلامى، مساجد، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1378، ص 174 / دايرة المعارف فارسى، غلامحسين مصاحب، شرکت سهامی کتابهای جیبی، 1356، ج 2 ص 3172 / شيراز در گذشته و حال، حسن امداد، اتحاديه مطبوعاتى فارس، ص 196 / شيراز شهر جاويدان، على سامى، انتشارات نويد شيراز، 1363، ص 597 / شيراز و فارس، اداره سير و سياحت و اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامى فارس، شيراز، 1371، ص 28 / فارس، جهانگردى و توسعه، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، بنياد فارسشناسى، 1372، ص 69 / فارسنامه ناصرى، حاج ميرزا حسن حسينى فسايى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، اميركبير، تهران، 1367، ج 1، ص 778، ج 2، ص 1213 / فرهنگ فارسى دكتر معين، محمد معين، اميركبير، تهران، 1358، ج 6، ص 1974 /گنجنامه، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دانشگاه شهید بهشتی با همکاری روزنه، 1378، ج 6 و 7، ص 132 / لغتنامه دهخدا، علىاكبر دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، 1372، ج 12، ص 18422 / مراكز فرهنگى فارس، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، سازمان برنامه و بودجه استان فارس، 1372، ج 1، ص 127، 44 / معمارى ايران (دوره اسلامى)، به كوشش محمديوسف كيانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ج 2، ص 10.
كوروش كمالي سروستاني
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری