ضرورت ايجاد بنيادهاي وقفي فرهنگي كيوان مددي
نقش وقف تا بيش از تشكيل «دولت رفاه» در جامعه بشري نقشي بسيار گسترده بوده است. اگر با كمي اغماض تشكيل دولت رفاه را در ايران دولت‌هاي حاصل از انقلاب مشروطه بدانيم، وقف تا آن زمان نقش اصلي را در ايجاد امكانات شهري و خدمات اجتماعي به عهده داشته است. محدوده خدماتي حاصل از وقف شامل كليه خدماتي است كه در عرصه آموزشي با احداث مدارس علوم ديني و تكايا، مساجد و خانقاه كه محل تدريس علوم ديني، حكمت و عرفان بوده است و در عرصه خدمات بهداشتي و درماني شامل احداث كليه دارالشفاى‌ها، بيمارستان‌ها، پرورشگاه‌ها، شيرخوارگاه‌ها و دارالايتام‌ها و هم‌چنين حمام‌ها، آب انبارها، نهرها و كاريزها بوده است.
در خدمات راه‌سازي احداث پل‌ها و كاروانسراها و در خدمات فرهنگي عمدتاً فعاليت‌هاي فرهنگ ديني ارايه مي‌گرديد.
با تشكيل دولت با ساختار جديد در ايران و به عهده گرفتن ارايه خدمات عمومي توسط آن به تدريج نقش وقف در امور خدمات عمومي كمرنگ و يا در قالب‌هاي ديگري غير از وقف ارايه گرديد. از ارزش‌هاي بسيار بااهميت وقف نسبت به ساير قالب‌هاي خيريه، تثبيت موضوع وقف مي‌باشد كه با تغييرات و تحولات اجتماعي مصون مي‌باشد. قديمي‌ترين وقفنامه موجود در بايگاني اوقاف فارس، وقفنامه‌اي هفتصد ساله است كه هنوز بر همان سياق نيّت واقف عمل مي‌گردد. در صورتي كه ساير قالب‌هاي خيريه از امكانات و مصونيت‌هاي وقف و ثبات و دوام آن برخوردار نيستند و ما در عصر حاضر شاهد بسياري از بنيادهاي خيريه غير وقفي بوده‌ايم كه هم‌اكنون از آن اثري نيست.
ضرورت ايجاد بنيادهاي وقفي فرهنگي در راستاي ارايه خدمات و پشتيباني مالي به سازمان‌ها و بنيادهاي فرهنگي يكي از نيازهاي اساسي عصر حاضر در كشور ما مي‌باشد. هزينه بسيار بالاي اجراي برنامه‌هاي فرهنگي و هنري و پژوهش‌هاي علمي متكي به كمك و مساعدت‌هاي دولت، به جاي به جز آن جايگاهي كه هم‌اكنون در آن قرار گرفته‌ايم نخواهد رسيد.
لذا همان‌طور كه در اغلب كشورهاي توسعه يافته رايج مي‌باشد، مشاركت‌هاي مردمي در ايجاد بنيادهاي خيريه كه بخش بسيار قابل توجهي از خدمات فرهنگي را در اين گونه كشورها به عهده دارند، ضروري است. قابل ذكر است كه بسياري از دانشگاه‌هاي معروف و مراكز پژوهشي و علمي جهان به وسيله بنيادهاي وقفي كه توسط افراد خيّر و تحصيل‌كردگان اين مراكز ايجاد گرديده است، پشتيباني مالي مي‌گردند. يكي از قديمي‌ترين اين دانشگاه‌ها، دانشگاه آكسفورد در انگلستان مي‌باشد كه قريب به هفت قرن از بناي آن مي‌گذرد و بخش عمده‌اي از هزينه‌هاي اين دانشگاه توسط بنيادهاي مختلف وقفي كه توسط افراد خيّر در طول حيات اين دانشگاه احداث و بر آن وقف گرديده، اداره مي‌گردد. همان‌طور كه در كشور ما نيز مدارس علميه قديمي كه تاكنون پابرجا مانده‌اند، مدارسي بوده‌اند كه توانسته‌اند از پشتوانه اقتصادي موقوفات آن جهت بقاي خود بهره برند. اميدواريم فرهنگ ايجاد اين بنيادهاي وقفي نيز در كشور ما همچون مسجد و مدرسه‌سازي به يك فرهنگ و وظيفه عمومي تبديل گردد.
يكي از وقفنامه‌هاي باارزش بايگاني اوقاف فارس، وقفنامه ميرزا ابراهيم خان قوام شيرازي فرزند ميرزا حبيب‌الله قوام‌الملك شيرازي مي‌باشد كه تحت شماره 3832 در تاريخ بيست و پنجم هزار و سيصد و دوازده شمسي در دفتر اسناد رسمي شماره 28 شيراز به ثبت رسيده است. اين وقفنامه شامل وقف «بيست و دو فرد تمام از جمله پنجاه و دو فرد كل شش دانگ قريه و مزرعه برزويه واقع در سروستان فارس با جميع متعلقات آن از صحاري و برادي و جداول و قنوات دايره و بائره و طوحين و بساتين و آن‌چه را كه جزى اين بيست و دو فرد دارد و ضمايم برزويه بدانند و بشمرند بدون استثناى شيئي از آن» مي باشد كه «بر بقعه و صحن و فضاي مقبره شيخ سعدي شيرازي واقع در شمال شرقي شيراز و بر مقابر اجدادي و خانوادگي واقف در سمت غربي حافظيه كه به ترتيب و تفصيل ذيل عمل شود»، وقف گرديده است و واقف بعد از توضيحاتي كه در خصوص نحوه توليت موقوفه مي‌دهند، نحوه مصرف درآمد حاصله از 22 فرد موقوفه فوق را به شرح ذيل اعلام مي‌دارند:
«پس از وضع مخارج ملكي از خرج قنات و تنسيق ملك و اداره ماليات و غيره‌ها كه مربوط به داير نگاهداشتن ملك موقوفه است بايستي تعميرات مواضع موقوف عليهما را در صورت ضرورت بر هر خرجي مقدم بدارند به اين معني كه نگاهداري اساس موقوفه عليهما را كه بقعه و صحن و فضاي مقبره شيخ سعدي و مقابر اجدادي واقف است، اهم از مصارف لازم دانسته و قبل از هر خرجي بايستي حفظ اساس موقوفه عليهما را تأمين نمايد. سه قسمت براي مصارف تنظيف و تنوير و مواجب سرايدار و گل‌كاري و ساير مخارج لازم كه به اقتضاي وقف براي تكريم و تعظيم مدفن شيخ سعدي انجام مي‌شود، تخصيص دهند و يك قسمت ديگر از چهار قسمت را براي حقوق كاري و مستخدم و مصارف تنوير و تنظيف مقابر اجدادي واقف كه در حافظيه است به نحو معمول تخصيص دهند».1 واقف براي جلوگيري از هرگونه سوى استفاده بعدي از درآمدها و هزينه‌هاي موقوفه تمهيداتي در وقفنامه مندرج نموده كه شرح نكاتي از آن ضروري است.
«متولياني كه در هر عصر، مباشر امور موقوفه مزبوره هستند و قيام به وظايف توليتي نمايند، مكلف هستند كه صورت جمع و خرج هر يك از سنوات دخالت خود را ظرف يك ماه بيش از انقضاى سال قبل به اداره معارف2 شيراز تقديم دارند كه اداره معارف از دخل و خرج هر ساله مسبوق شود و اداره معارف حق تفتيش صحت و سقم صورت جمع و خرجي را كه مي‌دهد، خواهد داشت، چهارم صورت جمع و خرجي را كه طبق ماده سه، متولي وقف به اداره معارف مي‌دهد. هرگاه در محكمه صالحه مدلل شود كه جميعاً يا خرجاً برخلاف واقع بوده، آن متولي از توليت معزول و ديگري كه بايد بعد از او متولي بشود متولي خواهد بود و هم‌چنين هرگاه متولي وقف عملاً تغيير و تبديلي در مصارف مقرره در ماده اول و دويم بدهد و عوايد موقوفه را به مصرفي غير از ماقرره‌الواقف نرساند، ولو به مصرفي باشد كه از امور خيريه محسوب شود، آن متولي معزول و توليت به كسي كه بعد از او متولي مي‌شود، رجوع خواهد بود. پنجم هيچ‌كس از عالم و عامي و حريت و بعيد و هيچ اداره و مؤسسه رسمي و غيررسمي در هيچ عصر و زماني به هيچ عنواني حق دخالت در امور موقوفه مزبوره و تفتيش از عمليات متولي و نظارت در امور موقوفه و دخل و خرج آن را ندارد و نخواهد داشت، سواي اداره معارف كه به موجب ماده سه اداره معارف شيراز داراي حق تفتيش است و بس.
بعد از تشكيل سازمان ميراث فرهنگي در كشور، آرامگاه سعدي و حافظ تحت مديريّت اين سازمان قرار گرفته و اداره امور اين دو آرامگاه توسط اين سازمان انجام مي‌گيرد. اداره كل اوقاف و امور خيريه استان فارس با تمهيداتي كه در سال‌هاي اخير جهت افزايش درآمد موقوفه ميرزا ابراهيم قوام ديده، نسبت به تعميرات آرامگاه سعدي در سال‌هاي اخير و مرمّت و تعمير مقبره خانوادگي اقدام نموده است و از محل مازاد درآمدهاي موقوفه مزبور نسبت به كمك و مساعدت در برگزاري بزرگداشت‌هاي اين دو شاعر بزرگ تاريخ و ادب كشورمان در سال‌هاي گذشته گام‌هاي مؤثري برداشته و قصد دارد در راستاي شئونات فرهنگي و تكريم و تعظيم شيخ اجل در سال جاري با همكاري بنيادهاي فرهنگي استان از محل درآمد موقوفه فوق براساس اجراي نيّت واقف اقدام نمايد.
با همه تنوع مصرف بيش از سه هزار موقوفه استان فارس، تعداد موقوفاتي كه مشابه موقوفه فوق باشد، انگشت شمارند. عمدتاً در هر عصر واقفين با توجه به نيازها و ضرورت‌هاي آن عصر اموال و املاك خود را وقف مي‌نموده‌اند و يكي از ضرورت‌هاي اصلي زمانه ما نيز، وقف در راستاي امور فرهنگي و هنري و پژوهش‌هاي علمي است كه با نقشي كه رسانه‌هاي گروهي در مسير دادن به افكار عمومي دارند، تاكنون در اين زمينه اقدام مؤثري انجام نگرفته است. لذا لازم است كه مديران فرهنگي رسانه‌هاي گروهي نقش تاريخي خود را در اين رابطه ايفا نمايند.
پي‌نوشت:
1. ميرزا ابراهيم خان قوام شيرازي، وقفنامه، كلاسه 12 ـ ق شيراز ـ بايگاني اداره كل اوقاف فارس.
2. اداره معارف، اوقاف و صنايع مستنطرفه در سال 1286 در فارس تشكيل و اولين رييس آن دانشمند بزرگ فرصت الدوله شيرازي بود كه امسال مصادف با يكصدمين سال تأسيس اين اداره در فارس مي‌باشد.
© کپی رایت توسط دانشنامه فارس کلیه حقوق مادی و معنوی مربوط و متعلق به این سایت است.)
برداشت مقالات فقط با اجازه کتبی و ذکر منبع امکان پذیر است. نوشته شده در تاریخ: 1387/2/21 (1643 مشاهده) [ بازگشت ] |
