آتخش كدگ، كدگِ آتخش، آذركده، آتشگاه، گنبد آذر، آذر، آتشخانه و هيكل زردشت و يا چهارطاقى، بنايى مقدس است كه ايرانيان باستان و زردشتيان، آتش را كه پسر اهورامزدا، نشانه مرئى حضور او، نمادى از نظم راستينش و نماينده فروغ ايزدى است، در آن جا نگهدارى مىكنند.برخى پيدايش اولين آتشكده را مربوط به دوران پيش از ظهور زردشت يعنى زمان پيشداديان مىدانند و بعضى معتقدند كه در سده 4 قبل از ميلاد، زردشتيان به تقليد از مردم بينالنهرين به ساختن نيايشگاه پرداختند. قديمىترين آتشكده ايران مربوط به دوره مادها در نوشيجان مىباشد.ساختار معمارى آتشكدهها تقريباً در همه جا يكسان است. هر آتشكده داراى چهار درگاه و چند اتاق چهار گوش مىباشد. اولين آتشكدهها، اتاقهاى كوچك چهار گوشى بودند كه اطراف آنها حصارى وجود نداشت و داراى سقفى گنبدى شكل بودند كه در فارس آن را چهارطاقى مىناميدند و آتش مقدس را در اين اتاقك و درون آتشدان قرار مىدادند و پيوسته آن را روشن نگه مىداشتند.
بعدها كه در آيين زردشت مقرر شد آفتاب بر آتش نتابد، اطراف اتاق را پوشاندند و آتش را در وسط آن قرار دادند. در گذشته براى اين كه آتش از هر گونه آلودگى و ناپاكى به دور باشد، تنها موبدان زردشتى اجازه ورود به آتشكده را داشتند.موبدان زردشتى در موقع آماده كردن آتش، آتشكده را با عود و كندر و گياهان خوشبو معطر مىكردند و طبق آيين زردشتى در پنج وعده از روز سرودهايى را از اوستا مىخواندند و پس از اجراى مراسم، آتش مقدس را طى تشريفاتى در اتاق مخصوصى در آتشكده مىگذاشتند. پس از آن نيز فقط موبدان زردشتى اجازه ورود به آن اتاق را داشتند، آنها لباس سفيد رنگى مىپوشيدند و با پارچهاى سفيد بينى و دهان خود را مىبستند تا آتش مقدس با نفس آنها آلوده نشود.زردشتيان معتقد بودند كه هر كس در روز سه بار به آتشكده برود و دعاى «نيايش آتش» را بخواند، صاحب ثروت و فضيلت مىشود.آتش در دين زردشتى با توجه به درجه اهميتش به سه نوع تقسيم مىشود:
1. آتش بهرام كه مهمترين نوع آتش بود و فقط در آتشكدههاى بزرگ قرار داشت. اين آتش از 16 نوع آتش هم‌چون: آتشهاى خانگى، نانوايى، آهنگرى، چوپانى، برزگرى و... تهيه مىشد و در يكى از آخرين روزهاى سال در آتشدانى بزرگ قرار مىگرفت و طى مراسمى مذهبى در اتاقى مخصوص در جايگاه خاص خود قرار مىگرفت. امتياز خدمتگزارى به اين آتش فقط به موبدانى كه داراى شرايط خاص دينى بودند، تعلق مىگرفت.
2. آتش آذران يا آدُران يا آدريان كه از 4 نوع آتش فراهم مىشد و در درجه دوم اهميت قرار داشت. چهار آتشى كه براى تهيه آذران به كار مىرفت، نمادى از طبقات چهارگانه اجتماعى (موبدان، سپاهيان، دهقانان و پيشهوران) بود. تقديس اين آتش آسانتر صورت مىگرفت.
3. آتش دادگاه از دو آتش ديگر كم اهميتتر بود و تنها از آتش اجاق خانهها تهيه مىشد. تقديس اين آتش نيز به وسيله موبد زردشتى انجام مىگرفت ولى مردم عادى هم مىتوانستند به آن خدمت كنند. آتش دادگاه در دو مكان قرار مىگرفت. يكى در معبد عمومى و ديگرى در خانه و در اتاقى كوچك. در بعضى از خانههاى متمول زردشتى هنوز هم آتش دادگاه نگهدارى مىشود.
در دوره ساسانى ساخت آتشكده بسيار رواج داشت. هر يك از طبقات اجتماعى داراى آتشكدهاى جداگانه بودند. مهمترين آتشكدههاى دوران ساسانى كه آتشهاى مهم در آن جا قرار داشتند، عبارتنداز: آتشكده آذر فرنبغ، خورنه بغ يا آتشكده فارس در كاريان فارس مخصوص موبدان و روحانيون، آتشكده آذرگشسب (به پهلوى آتور گشنسب، به فارسى و عربى آذر گشنسپ، آذر جشنسف، آذر جشنس، آذر گشب، آذر شسب و آذرخش در آذربايجان) مخصوص طبقه جنگجويان و آتشكده آذر برزين مهر (به پهلوى آتور بورژين) يعنى «آتش مهر بالنده» در خراسان مخصوص طبقه دهقانان.فرهنگ نويسان ايرانى تعداد آتشكدههاى مهم ساسانى را هفت آتشكده دانستهاند و گفتهاند كه آنها را به تعداد هفت ستاره بزرگ ساخته بودند. غير از سه آتشكده مشهور فوق مهمترين آتشكدهها عبارتنداز:
آذرنوش يا نوش آذر در بلخ، آذر آيين يا آذر آبتين، آذر بهرام كه نام كلى معابد بوده است، آتشكده كوشيد، توس ـ بخارا، سروش آذران و تيمور كه بقاياى برخى از آنها هنوز ديده مىشود.امور آتشكدهها در دوران ساسانى به عهده ديوان خيرات (ديوان كردگان) يا اوقاف (رُوانگان) بوده و محاسبات امور آتشكده با خطى به نام «آتش همارد فيره» نوشته مىشد.بعد از ظهور اسلام و گرايش ايرانيان به دين اسلام، به تدريج آتشكدهها از بين رفتند و بعضى از آنها همانند مسجد جمعه اصفهان يا اردستان به مسجد تبديل شدند. معمارى بناى مساجد تا حدى الهام گرفته از طرح بناى آتشكدهها مىباشد.در حال حاضر زردشتيان آتش مقدس را در بنايى كه آن را در مِهر، معبد يا آدريان مىنامند، نگهدارى مىكنند. تهيه آتش مقدس و نگهدارى از آن به همان روش قديمى مرسوم است. مهمترين معبدهاى زردشتيان در ايران در شهرهاى يزد، اصفهان، كرمان و تهران قرار دارند.
منابع: آناهيتا در اسطورههاى ايرانى، سوزان كويرى، انتشارات جمالالحق، 1375، ص 103 / ايران در زمان ساسانيان، آرتور كريستين سن، ترجمه غلامرضا رشيد ياسمى، اميركبير، تهران، 1367، ص 140، 167، 182 / دانشنامه مزديسنا، جهانگير اوشيدرى، تهران، نشر مركز، 1371، ص 62 / دايرة المعارف بزرگ اسلامى، مركز دايرةالمعارف بزرگ اسلامى، تهران، 1369، ج 1، ص 97 / دايرة المعارف فارسى، غلامحسين مصاحب، انتشارات فرانكلين، 1345، ج 1، ص 49 / شناخت اساطير ايران، جان هينلز، كتابسراى بابل ـ چشمه، بابل ـ تهران، 1368، ص 47 / فرهنگنامه كودكان و نوجوانان، شوراى كتاب كودك، شركت تهيه و نشر فرهنگنامه كودكان و نوجوانان، تهران، 1371ـ1381، ج 1، ص 51 / Encyclopedia Iranica. Edited by Ehsan Yarshater. Routledge & kegan paul. London. Boston and Henley. 1985. Vol.3. P.9.
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
