آب انبار، حوض انبار یا برکه، نوعى مخزن آب سرپوشيده و آببندى شده و غالباً ساخته شده در پايينتر از سطح زمين است كه به منظور ذخيره آب آشاميدنى براى ايام كمآبى يا پايدارى در برابر دشمن در هنگام محاصره شدن و گاه استفاده از آب خنك، در شهرها، روستاها، دژها، مسيرهاى كاروانرو در رباط‌ها و كاروانسراها و در دل كوهها ساخته شده است. «منابع اوليه اسلامى كه به زبان عربى نوشته شدهاند، از كلمات استخر و بركه براى مخازن و منابع سرپوشيده استفاده كردهاند».
انبارهاى ذخيره آب، در آغاز گودالهايى بودند كه خود به خود از آب باران و سيلابها پر مىشد و به تدريج انسان بنا بر نيازهاى خود در صدد پر كردن گودالها از آب و سرانجام ساخت آب انبارها برآمد. در ابتدا آب را در آب انبارهاى سرپوشيده غيرقابل نفوذى كه از تبخير شدن آن جلوگيرى مىكرد، ذخيره مىكردند. به طور كلى نقشه، معمارى و تزيينات آب انبارها با توجه به منطقه جغرافيايى، شيوه برداشت آب، ابعاد، وضعيت قرارگيرى آن در بافت شهرى و نيز نوع استفادهاى كه از آن مىشده، متفاوت بوده است، اما گونه متداول آن عمدتاً مشتمل بر سر در ورودى، راه پله، پاشير، مخزنى استوانهاى شكل با بادگير و پوشش گنبدى است. برخى از آنها نيز داراى مخازنى چهارگوش و ستوندار با پوشش طاق و گنبد، برخى ديگر داراى مخازن استوانهاى و فاقد راه پله و پاشير و برخى ديگر نيز داراى مخازن پلهاى و فاقد راه پله و پاشير هستند. آب انبارها خود به گونههاى مختلفى تقسيم مىشوند، گونههايى هم چون آب انبارهاى خصوصى كه عمدتاً در زير ساختمان يا در زير سطح حياط ساخته مىشوند. آب انبارهاى عمومى كه عمدتاً بناهاى بزرگى هستند كه توسط حكام و واليان و خیّرین و براى استفاده عمومى در شهرها، روستاها، دژها، بيابانها و ميان راهها ساخته شدهاند. آب انبارهاى شهرى كه در مراكز محلههاى شهر، در كنار اماكن مذهبى، آموزشى، رفاهى و تجارى ساخته شدهاند.آب انبارهاى روستايى كه عموماً در ميدانهاى مركزى روستاها ساخته شدهاند و داراى معمارى ساده‌ای هستند. آب انبارهاى قلعهاى كه بسيار ساده و اغلب به صورت حوضهاى سرپوشيدهاند. آب انبارهاى ميان راهى كه غالباً در مسير جادههاى كاروانرو در كنار كاروانسراها ساخته شدهاند و مخازنى استوانهاى و پوششى گنبدى دارند. آب انبارهاى بيابانى كه عموماً در ميان بيابانهاى خشك به منظور سيراب كردن دامها ساخته شدهاند. مصالح مورد استفاده در آب انبارها با توجه به رطوبت زياد و فشارى كه حجم زياد آب به ديوارهها وارد مىسازد، بايد از انواع مرغوب و در برابر رطوبت مقاوم باشد. به همين منظور از آجرهايى معروف به «آجر آب انبارى» استفاده مىشود. براى چيدن آجرها و رو كار بنا از ملاطى با تركيب خاكستر، ماسه، آهك و براى پوشش بنا ملاط قيرچارو متشكل از گچ، خاك رس و شكر سنگ و براى پشت ديوارهها و كف بنا از شفته آهكى استفاده مىكنند. سطح داخلى مخزن تا محل آبگير آن نيز با ساروج اندود و آببندى مىشود. علاوه بر آجر از خشت نيز براى سطوح خارجى ديواره و از سنگهاى حجارى شده براى ازاره سر در، پاشير و پلهها استفاده مىشود. بخش اصلى آب انبارها، مخزن آنهاست كه عمدتاً با طرح استوانهاى و يا مخروط ناقص و در مواردى چهار ضلعى ساخته مىشود. مخازن استوانهاى كه قطر آنها از 5 متر تا 16 متر متغير است، با پوشش گنبدى مسقف مىگردد و ارتفاع آن تقريباً مساوى قطر آنها مىباشد. گنبدها به اشكال نيم كروى تا مخروطى و مخروط پلهاى هستند. در تعدادى از آب‌انبارهاى بزرگ نيز كه امكان برپايى مخازن استوانهاى و گنبدهاى بسيار بزرگ وجود نداشته، از مخازن چهار ضلعى ستوندار با پوشش طاق و گنبد استفاده شده است.
براى خنك نگه داشتن و تهويه فضاى مخزن، اغلب بادگيرها و هواكشهايى در پوشش آن تعبيه مىكردهاند. اين بادگيرها با توجه به اقليم منطقه و جهت وزش باد، در يك جهت و يا در جهات مختلف دريچههايى داشته كه باد مطبوع را به داخل مخزن كشيده و از جهت مخالف به بيرون مىفرستاده، اين جريان موجب خنكى آب و تهويه هواى داخل مخزن مىشده. آبانبارهايى كه فاقد بادگير هستند، در رأس گنبد داراى هواكشهايى هستند و يا درگاههايى در اطراف آنها جهت تهويه فضاى داخل مخزن وجود دارد.
آب انبارهاى مربع يا مستطيل شكل اغلب در زيرزمين خانهها ساخته شدهاند و داراى سقف مسطح می باشند.آب انبارهاى عمومى در شهرها يا در كنار مسير كاروانها، اغلب گرد مىباشند و داراى سقفهاى مخروطى شكل هستند. گنجايش آب انبارهاى سنتى مخروطى شكل اغلب بين 300 تا 3000 متر مكعب متغير مىباشد.
منابع: دايرةالمعارف بزرگ اسلامى، زير نظر كاظم موسوى بجنوردى، پژوهشگاه دايرةالمعارف بزرگ اسلامى، تهران، 1369، ج 1، ص 30 / دايرةالمعارف بناهای تاريخى ايران در دوره اسلامى، بناهاى عامالمنفعه، كاظم ملازاده، مريم محمدى، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1379، ص13 / دايرة المعارف تشيع، زير نظر احمد صدر حاج سيدجوادى، كامران فانى، بهاءالدين خرمشاهى، بنياد اسلامى طاهر، تهران، 1366، ج 1، ص 4 / معمارى ايران ـ (دوره اسلامى)، به كوشش محمديوسف كيانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ص 154 / Encyclopedia Iranica. Edited by Ehsan Yarshater. Routledge & kegan Paul. London. Boston and Henley.1985.Vol.1.P.39.
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
