اردشير خره، اردشير خوره يا شهر گور در جنوب غربى فارس و در سه كيلومترى جنوب شرقى فيروزآباد فعلى بنا شده و نام مركز حكومت اردشير بابكان، مؤسس سلسله ساسانى است. اين شهر يكى از تقسيمات پنجگانه ادارى فارس در زمان ساسانيان و قرون اوليه اسلامى است. اردشير خره از دو واژه اردشير و خره تشكيل شده است. اردشير كه در پهلوى «ارتخشير» خوانده مىشود از دو واژه «ارته» به معنى راستى و «خشتره» به معنى پادشاهى تشكيل شده و اردشير يعنى شهريار روحانى يا كسى كه سلطنتى مقدس دارد. خره در زبان اوستايى «خورنه» و در فارسى باستان «خرنه» خوانده مىشود و به معنى شكوه و جلال است و كلمه اردشير خره يعنى شكوه و جلال اردشير. بنيانگذار اردشير خره، اردشير بابكان بود كه اين شهر را به ميمنت پيروزىاش بر اردوان پنجم، آخرين پادشاه اشكانى، بنا كرد.اين شهر كه در دامنه جنوبى رشته كوه زاگرس و در منطقهاى پر آب ساخته شده بود، بعدها محل سكونت ايل قشقايى شد. اردشير خره به سبب قرار گرفتن در انتهاى مناطق سردسير و ابتداى مناطق گرمسير داراى آب و هوايى معتدل بود و باغهاى سرسبز خصوصاً باغهاى گل سرخ آن شهرت جهانى داشته و گلاب آن به كشورهاى مختلفى مثل اندلس، مصر، مغرب، يمن، روم و هندوچين فرستاده مىشد. طرح و سبك معمارى اين شهر به سبك معمارى پارتها، دايرهاى شكل ساخته شده بود. اين طرح بيشتر به خاطر وضعيت دفاعى شهر، مورد توجه بوده است.
قسمت داخلى شهر كه قطر آن نزديك به 2 كيلومتر بود، شامل 4 دروازه بود: دروازه شمالى: دروازه هرمز، دروازه جنوبى: دروازه اردشير، دروازه شرقى: دروازه مهر و دروازه غربى: دروازه بهرام خوانده مىشد.در مركز اين شهر برجى چهار گوش قرار داشته كه از سنگ گچ ساخته شده بود و آن را طربال، منار، ايوان كياخره يا ايران گرده مىناميدند. قسمت پايين هر ضلع اين مناره 11 متر و بلندى آن نزديك به 33 متر بوده و براى بالا رفتن از اين مناره پلكان مارپيچى شكلى ساخته بودند. (--->مناره خوید مبارکی) در 100 مترى شمال شرقى اين مناره، صفهاى مربع ـمستطيل شكل و مخروبه به طول 10/82 متر و به عرض 10/66 متر قرار دارد كه از سنگهاى تراش بزرگ ساخته شده است. در وسط اين صفه سكويى مربع شكل به ارتفاع 86/8 متر ساخته شده كه هر ضلع آن 10/26 متر است. بر بالاى سكوى مذكور چهارطاقى بزرگى ديده مىشود كه پايههاى آن 5 متر ضخامت دارد و دهانه هريك از طاقها 11 متر است. اين چهارطاقى يكى از بزرگترين چهارطاقىهاى دوران ساسانى بوده كه اكنون اثرى از آن نيست. اين چهارطاقى كه آن را تختنشين هم مىناميدند، داراى ديوارهايى از سنگ خارا بوده است.به فاصله دو كيلومترى شمال اردشير خره،در كنار چشمهاى پر آب، كاخ اردشير (--->كاخ اردشير بابكان) ساخته شده است. اين كاخ داراى گنبد، ايوان، دهليز و اتاق است. اين كاخ به عنوان يكى از قديمىترين بناهاى گنبددار ايران شناخته شده است. از جمله تزيينات كاخ، شبه ستونهاى گچى است كه به ديوار متصل بوده است. گچبرىهاى سر درهاى كاخ شبيه به سردرهاى تخت‌جمشيد است.در سال 28ﻫ..ق عبدالله بن عامر، والى بصره، طى نبردى سخت، اين شهر را تسخير كرد. سكههايى كه از اين ناحيه به دست آمده، از وجود فرقههاى مختلف خوارج در اين شهر خبر مىدهند.پس از آن عضدالدوله ديلمى نام اين شهر را به فيروزآباد تغيير داد. طبق گفته جغرافى نويسان اسلامى روستاهاى اطراف اردشير خره عبارتند از: گور (مركز شهر) ميمند، خبر، صيمكان، كران، برجان، گرمنجان، قير، ابزر، سميران، قوچ، كارزين، كوار، رويحان و كامفيروز. در حال حاضر خرابههاى اردشيرخره با نام «ده شهر» نیز خوانده مىشود.اردشير خره در تاريخ24/6/ 1310 با شماره 17 در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده است.
منابع: آثار عجم، فرصت الدوله شیرازی، انتشارات بامداد، 1362، ص 111 / اقلیم پارس، سید محمدتقی مصطفوی، نشر تابان، تهران، 1364، ص 101ـ98 / جغرافیای تاریخی فارس، پاول شواتس، ترجمه کیکاوس جهانداری، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، 1372، ص 87 / جغرافیای کامل ایران، عبدالرضا فرجی، دبیران گروه های آموزشی جغرافیای استان ها، شرکت چاپ و نشر ایران، تهران، 1366، ج 2، ص 867 / دایرة المعارف فارسی، غلامحسین مصاحب، انتشارات فرانکلین، 1345، ج 2، ص 1960 / فارس، جهانگردی و توسعه، مرکز انفورماتیک و مطالعات توسعه، بنیاد فارس شناسی، 1372، ص 46 / فارسنامۀ ابن بلخی، ابن بلخی، توضیح و تحشیه منصور رستگار فسایی، بنیاد فارس شناسی، 1374، ص 332 / فارسنامه ناصری، حاج میرزا حسن حسینی فسایی، تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسایی، امیرکبیر، تهران، 1367، ج 2، ص 1418 / فرهنگ فارسی دکتر معین، محمد معین، امیرکبیر، تهران، 1353ـ1358، ج 6، ص 1736 / لغتنامه دهخدا، علی اکبر دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، 1372، ج 4، ص 5770، ج 9، ص 12881 و 12877، ج 10، ص 15216، ج 12، ص 17080 / مراکز فرهنگی فارس، مرکز انفورماتیک و مطالعات توسعه، سازمان برنامه و بودجه استان فارس، 1372، ج 1، ص 172 / معماری ایران (دورۀ اسلامی)، به کوشش محمد یوسف کیانی، جهاد دانشگاهی، تهران 1366، ج 2، ص 239 / Encyclopedia Iranica. Edited by Ehsan Yarshater. Routledge & kegan Paul. London. Boston and Henley. 1985. Vol 2. P.384.
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
