ارگ كريمخانى قصر سلطنتى و اندرونى كريمخان زند (م. 1193) بوده كه اینک در خیابان کریم خان زند در حوالى ميدان شهدا (شهردارى) قرار گرفته است. اين ارگ در سال 1180ﻫ..ق به دستور كريمخان زند ساخته شد.
كريمخان زند براى ساختن قصر خود ماهرترين سنگتراشان، معماران و هنرمندان آن عصر را به شيراز دعوت كرد و بهترين نوع مصالح را از شهرها و كشورهاى مختلف خريدارى نمود و در اختيار كارگران قرار داد چنان كه در مدت زمان كوتاهى بناى ارگ ساخته شد. ميدان كريمخانى به عنوان تأسيسات و ارسن شهرى شامل سه بخش مىشد:
1.بخشسياسىكهشاملعمارتكلاهفرنگىو ديوانخانه بود.
2. بخش اقتصادى كه شامل بازار وكيل بود.
3. بخش نظامى كه شامل ميدان مشق بود.
در اين ميدان، ارگ به عنوان خانه پادشاه و هسته اصلى ميدان عمل مىكرد. اين ارگ در زمينى به مساحت 12800 متر مربع با زيربناى 4000 متر مربع ساخته شد و اطراف آن را خندقى به ژرفاى 4 متر در برگرفت.
در ساختن ارگ، معمارى نظامى و معمارى مسكونى هر دو با هم كار رفته است چرا كه ارگ خانه پادشاه بوده و بايد از ضريب امنيتى بالايى برخوردار باشد. بنابراين ديواره بيرونى كه همانند ديوارهاى يك قلعه نظامى است، بسيار مرتفع است. ديواره بنا در پايين 3 متر ضخامت دارد و به صورت مخروط ناقص بالا رفته است. ضخامت آن در بالا به 8/2 متر مىرسد. در قسمت بالا ديوار جان پناهى وجود دارد كه محل استقرار سربازان بوده است. تيركشهايى نيز در اين ديوار تعبيه شده كه برخى كوچك هستند و حالت مورب دارند. اين تيركشها محل قرار دادن تفنگ و اسلحه بوده و برخى سوراخهاى بزرگترى كه براى راندن دشمن بوده است. هشتى ورودى آن فضاى بزرگى است كه يك در به بارهبند (اصطبل) داشته كه در حال حاضر مكان فروش بليط است و در مقابل درى دارد كه به پشت بام مىرفته. هم چنين در داخل هشتى چند طاقنما براى نشستن وجود دارد. هشتى ارگ نسبت به هشتى ديگر خانهها تزيينات كمترى دارد. در قسمت بارهبند اتاقهايى مخصوص سر مهتر وجود داشته كه هم اينك ويران شده است. اين مكان در زمان پهلوى به عنوان زندان زنان مورد استفاده قرار مىگرفت و در وسط آن ساختمانى احداث شده بود كه به هنگام مرمت ويران شد. چهار حياط خلوت در پاى چهار برج وجود دارد كه حالت خدمات ی دارند، به جز يكى از آنها كه به هشتى راه مىيابد و در واقع بارهبند بوده است. اين اتاق كه حوض، اتاق و دستشويى داشته، مخصوص خدمه بوده است.
برجها داراى سه طبقهاند كه راه ارتباطى آنها از درون همين حياط خلوتهاست. از داخل حياط پلكانى به طبقه دوم مىرود و از آن جا به وسيله يك رشته پلكان به طبقه سوم مرتبط مىشود يعنى از طبقه اول به طبقه دوم راهى وجود ندارد. درِ حمام داخل ارگ نيز درون يكى از همين حياط خلوتها بوده كه بعداً درِ ديگرى از داخل خود حياط ارگ به حمام گشوده شده است. اين حمام مانند ساير حمامها داراى سر بينه و گرمخانه است. سربينه آن نيز شامل يك رختكن و يك حوض چند ضلعى در وسط مىباشد كه به وسيله آهكبرى تزيين شده است. از آن جا نيز وارد برزخ دوم شده كه يك راه به واجبى خانه و يك راه به تخت گرمخانه حمام دارد. در درون گرمخانه، نيز خزينه وجود دارد. در زير خزينه آب گرم، تون حمام قرار گرفته است. هم اینک این حمام به چایخانه و موزه تبدیل شده است.ارگ كريمخانى كه قلعهاى مستطيل شكل است، در هريك از اضلاع آن برجى از آجر به ارتفاع 15 متر ساخته شده است. مابين اضلاع شمالى، جنوبى و غربى، ايوان بزرگى متشكل از يك تالار و دو اتاق سه درى بزرگ قرار دارد. در جلو هر سه ايوان مزبور دو ستون سنگى محكم به ارتفاع 8 الى 9 متر وجود دارد.هم چنين طبق معمارى دوران زنديه حوضى چهار گوش در جلو هر ايوان ساخته شده است كه آب آنها از آب ركناباد تأمين مىشده است.ضلع شرقى ارگ، ديوار بلندى است كه در ورودى در وسط آن قرار دارد. بر فراز سر در ورودى صحنهاى از جنگ رستم و ديو سفيد بهوسيله كاشىهاى هفت رنگ لعابدار تصوير شده است.
حمام خصوصى پادشاه، راهرو و اتاق نگهبانان نيز در پشت همين ديوار ساخته شدهاند.در جلو اين ايوان دو ستون چوبى قرار دارد. حوض چهارگوشى نيز در جلو ايوان قرار گرفته است.شالوده و ديوارهاى ارگ از سنگ ساخته شدهاند و براى ساختن بقيه بنا از خشت پخته استفاده شده است. تزيينات داخلى، شامل قابها، ازارههايى از سنگ مرمر يزد و تبريز و آيينههاى بزرگى از روسيه، تركيه عثمانى و اروپاست. نقاشى قسمتهاى بالا و سقف اتاقها با آب طلا و لاجورد و رنگهاى گياهى و معدنى رنگآميزى شدهاند. نقشهاى اتاقها اغلب گل و گياه و به شكل ترنج و اسليمى است. ارگ از نوع بناهاى سه ايوانه است كه ضلع ورودى آن به بخش خدماتى اختصاص دارد.پس از منقرض شدن حكومت زنديه و روى كار آمدن سلسله قاجاريه، ارگ به دارالحكومه تبديل شد و مكانى براى استقرار يافتن واليان و حاكمان فارس گرديد و تا اوايل سلطنت پهلوى نيز مورد استفاده قرار گرفت.در زمان استاندارى شاهزاده عبدالحسين ميرزا فرمانفرما (متولد 1236 ـ متوفى 1318ﻫ..ش) به دستور وى كاشىكارىهاى ارگ ترميم شد. در واقع در زمان حكومت قاجاريه به دليل خصومت قاجاريان با زنديان، نقاشىها و كاشى كارىهاى زنديه كلنگى شدند و نقاشىها و تزيينات قاجاريه جاى آن را گرفتند. امروزه يكى از اركان مرمت بناهاى زنديه آن است كه نقاشىها و تزيينات آنها را زير نقاشىهاى قاجاريه بيرون آورده و به نمايش بگذارند.در زمان سلطنت رضا شاه پهلوى بين سالهاى 1304 ـ 1320 و بعد از آن ارگ به عنوان زندان بزرگ شهر در اختيار شهربانى قرار گرفت. در طول اين مدت تمام آثار نقاشى و مقرنسىكارى اتاقها را با گچ پوشاندند و اكثر اتاقها و تالارها بهوسيله چندين ديوار به صورت سلولهاى كوچكى درآمد در سال 1350 ساختمان ارگ مورد مرمت و بازسازى قرار گرفت.
بازسازى دوباره بنا در سال 1356 آغاز شد. در بازسازى ارگ براى حفظ اصالت بنا دقت فراوانى شده و نقاشىهاى زيباى آن از زير گچكارىها بيرون آمده است. در سال 1373 بناهای الحاقی اطراف ارگ تخریب شد و با ایجاد یک زیرگذر سامان‌دهی طرح احیای مجموعه زندیه آغاز گردید که هنوز هم ادامه دارد.هماينك اين محل به عنوان اداره ميراث فرهنگى استان فارس مورد استفاده قرار گرفته و بازسازى آن جهت تبديل به موزه مردمشناسى ادامه دارد.ارگ كريمخانى در تاريخ14/3/ 1351 با شماره 918 در فهرست آثار ملى ثبت شده است.
منابع: آثار عجم، فرصتالدوله شيرازى، انتشارات بامداد، 1362، ص 506 / اقليم پارس، سيد محمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 58 / بناهاى تاريخى و آثار هنرى جلگه شيراز، علىنقى بهروزى، انتشارات اداره كل فرهنگ و هنر استان فارس، 1349، ص 141 / تاريخ بافت قديمى شيراز، كرامتاللّه افسر، انتشارات انجمن آثار ملى، تهران، 1353، ص 182ـ 228 / تذكره دلگشا، حاج علىاكبر نواب شيرازى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، انتشارات نويد شيراز، 1371، ص 58 / دايرةالمعارف تشيع، زير نظر احمد صدر حاج سيدجوادى، كامران فانى، بهاءالدين خرمشاهى، مؤسسه دایرﺓالمعارف تشیع، تهران، 1369، ج 2، ص 79 / شيراز در گذشته و حال، حسن امداد، اتحاديه مطبوعاتى فارس، ص 202 / شيراز شهر جاويدان، على سامى، انتشارات نويد شيراز، 1363، ص 510 ـ 596، / شيراز و فارس، اداره سير و سياحت و اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامى فارس، شيراز، 1371، ص 26 / فارسنامه ناصرى، حاج ميرزا حسن حسينى فسايى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، اميركبير، تهران، 1367، ج 1، ص 609 / مراكز فرهنگى فارس، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، سازمان برنامه و بودجه استان فارس، 1372، ج 1، ص 43، 143 / معمارى ايران (دوره اسلامى)، به كوشش محمديوسف كيانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366،، ج 2، ص 239 / Encyclopedia Iranica. Edited by Ehsan Yarshater. Routledge & kegan Paul. London. Boston and Henley. 1985. Vol. 2. P. 397.
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
