آثار شهر قدیم استخر در 7 کیلومتری تختجمشید، در سمت چپ جاده اصلی شیراز ـ اصفهان به صورت تپهای گسترده و خندقی در اطراف آن قرار دارد. در مورد زمان و چگونگی ساخت این شهر به دلیل عدم وجود کتیبه یا نوشتهای مستند، اطلاع دقیقی در دست نیست، اما آن چه معلوم است، این است که این شهر از دوران هخامنشیان وجود داشته است و در دوران ساسانیان به اوج شکوفایی خود رسیده است.وجود معبد آناهید و نیز روایتی که براساس آن یزدگرد سوم در آتشکده یا معبد آناهید در سال 632 تاجگذاری نموده، دلیلی بر این مدعا و نشان دهندۀ این است که شهر استخر کانون قدرت خاندان ساسانی محسوب میشده، به گونهای که به باور برخی ساسان جد اردشیر بابکان ریاست معبد آناهید را بر عهده داشته است.
ورودی استخر، سفرنامه فلاندن ـ کوست
در مورد وجه تسمیه این شهر به «استخر» که در بین محلیان به «تخت طاووس» نیز شهرت دارد، روایات مختلفی ذکر شده است. برخی ساخت آن را به استخر ابن طهمورث، پادشاه ایران منصوب میکنند.
کوه استخر، سفرنامه فلاندن ـ کوست
برخی نیز نام این مکان را به جهت وجود تالاب بزرگی در حوالی آن میدانند، اما آنچه براساس کتیبههای ساسانی و روایت مورخان قطعی است، این است که شهر استخر یا کوره استخر یکی از ولایات پنجگانه و بزرگ فارس در دوران ساسانی بوده است. چهار کوره دیگر عبارت بودند از: کوره اردشیر به مرکزیت جور (فیروزآباد کنونی)، دارابگرد به مرکزیت داراب، کوره شاهپور (به مرکزیت بیشابور کازرون)، کوره قباد به مرکزیت ارجان (نزدیک بهبهان کنونی). شهر استخر تا پیش از ساخت و رونق شهر شیراز در سال 72ﻫ.ق اگرچه از اهمیتش کاسته شده بود، اما همچنان مورد توجه بود. مهمترین بخش باقیمانده از شکوه استخر دروازۀ سنگی آن است.
دروازه سنگی استخر در سمت چپ جاده اصلی شیراز ـ اصفهان متصل به کوهستان قرار دارد و آثار باروهای خشتی در سمت راست آن مشخص است. درون ویرانه، یک ستون سنگی و دیوارههای سنگی دوران هخامنشی وجود دارد که در دوران اسلامی، در ساختمان مسجد مورد استفاده قرار گرفتهاند.
نمای کاخ، سفرنامه فلاندن ـ کوست
اين دروازه حدود شش متر عرض دارد و در وسط آن سه ستون وجود داشته كه هم اينك نيمى از آنها بر جاى مانده است. بر بدنه شمالى اين دروازه چند سطر به خط پهلوى ساسانى نگاشته شده است. در ضلع جنوبى رو به جانب كوه رحمت نيز مجراى آبى در كوه به سمت نقش رجب وجود دارد.در فاصله سالهاى 1311 تا 1318 شمسى از طرف هيأت علمى دانشگاه شيكاگو در ويرانههاى استخر كاوشهايى صورت گرفت كه منجر به كشف بقايايى از ابنيههاى دورههاى اشكانى، ساسانى، اسلامى و نيز ظروف و آثار قرون اوليه اسلامى و بقايايى از پايهها و قطعات ستونهاى دوران هخامنشى كه در ساختمانهاى دوره بعدى به كار رفته، گرديد.این بنا در تاريخ 10/9/1354 با شماره 1220 در فهرست آثار ملى ايران به ثبت رسيده است.
منابع: آثار باستانى جلگه مرودشت از پيش از تاريخ تا ادوار اسلامى، على سامى، بنگاه علمى تخت جمشيد، 1331، ص 43 و 44 / آثارعجم، فرصتالدوله شيرازى، انتشارات بامداد، آبان ماه 1362، ص 225 / اقليم پارس، سيد محمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 21 / ایران در زمان ساسانیان، آرتور کریستین سن، ترجمه رشید یاسمی، چاپ پنجم، تهران، 1367، ص 113، 114، 115 / تمدن ایران ساسانی، ولادیمیر گریگورویچ لوکونین، ترجمه عنایتالله رضا، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، تهران، 1365، ص 45، 50، 54، 55، 207 / سقوط ساسانیان، تورج دریایی، ترجمه منصوره اتحادیه، نشر تاریخ ایران، تهران، 1381، ص 19، 39، 40، 41، 42، 61ـ67 / شاهنشاهی ساسانی، تورج دریایی، ترجمه مرتضی ثاقبفر، ققنوس، تهران، 1383، ص 12، 30، 55، 129 / فارسنامه ناصرى، حاج ميرزا حسن حسينى فسايى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، اميركبير، تهران، 1367، ج 2، ص 1556 / لغتنامه دهخدا، علىاكبر دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، 1372، ج 4، ص 5695.
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری