على بن حمزه(ع) از امامزادههاى معروف در شيراز است كه در جنوب دروازه قرآن، نزديك به دروازه اصفهان در جنب پل على بن حمزه(ع) و در خيابانى كه به نام حافظ موسوم است، قرار گرفته است. اولين بار در زمان فرمانروايى عضدالدوله ديلمى (م.372 ـ حك. 338ﻫ..ق) بقعه وسيع و گنبدى به صورت كاربندى كه در ميان چهار تويزه قرار گرفته بود، بر فراز قبر اين امامزاده ساخته شد.
در زمان حكومت صفويان نيز تعميراتى بر روى بقعه و گنبد اين امامزاده صورت گرفت. در دوره زنديه (1163ـ1209ﻫ..ق) نيز مراد خان و زكى خان زند (م 1193ﻫ..ق) آن را تعمير كردند.در سال 1239ﻫ..ق پس از وقوع زلزلهاى در شيراز، بقعه مذكور صدماتى ديد و حسينعلى ميرزا فرمانفرما به سال 1239ﻫ..ق عمارت كنونى را بنا كرد.بعد از آن در سال 1274ﻫ..ق طهماسب ميرزا مؤيدالدوله آن را مرمت كرد. در بالاى در ورودى بر روى قطعه سنگى، ماده تاريخ مرمت بقعه نگاشته شده است:
در زمان شاه غازى ناصرالدين پادشاه
آن كه شاهان را بود ايوان جاهش سجدهگاه
حكمران ملك جم شهزاده طهماسب كه هست
هم مؤيد ملك را و هم مؤيد از اله
داد فرمان تا كنند اين گنبد عالى كه هست
پايهاش بر پشت ماهى، سايهاش بر روى ماه
حبذا زاين گنبد و ديوان عالى كاندر او
زاده موسى ابن جعفر ساخته آرامگاه
سال تاريخش «همايون» جست از پيرخرد
گفت: احسنت اى سخندان شاعر با فرّ و جاه
برفزا بر دومين مصراع زيب آن گاه گو
بر فراز آسمان شد پايه اين بارگاه (1274)
ضلع غربى و در ورودى بقعه به خيابان متصل است و به وسيله هشتى گنبددار متصل به دالانى وارد محوطه وسيع آن مىشوند. در ورودى چوبى است و منبتكارى شده است و بر فراز آن كتيبهاى سنگى به طول 3 متر و عرض 80 سانتىمتر به خط ثلث وجود دارد كه ابراهيم سلطان فرزند شاهرخ تيمورى آن را نوشته است:«قيل لابراهيم عليه السلام: بما اتخذك اللّه خليلا ـ قال ما تغديت و ما تشبعت الاّمع الضيف ـ كتبه ابراهيم سلطان».
ساختمان بقعه شامل حرم وسيع و آيينهكارى شدهاى در ديوار و سقف است كه تا ارتفاع يك مترى ازارههايى از سنگ مرمر دارد. در ضلع شمالى ساختمان، مرقد على بن حمزه(ع) درون ضريحى از چوب و خاتم و فولاد قرار دارد و بر فراز آن گنبدى فيروزهاى رنگ ديده مىشود.در طرفين حرم و در قسمت پايين آن يك راهرو و يك اتاق قرار دارد و در بخش بالايى آن دو گوشواره وجود دارد. در دو طرف بقعه نيز دو گلدسته نمايان است.در اطراف بقعه، گورستان وسيعى به نام «جوان آباد» وجود داشته است. در سال 1305 كه كار ساخت و ساز «هنرستان فارس» آغاز شد، قسمت جنوبى آن مسطح شد و قبر رحيم خان زند (م 1191) فرزند كريمخان زند همراه با قبر يكى ديگر از فرزندان كريمخان كه در سال 1185 فوت كرده بود، جزء يكى از اتاقهاى اين مدرسه در آمد و سمت شمالى آن نيز به باغ ملى تبديل شد.در حياط اين امامزاده چند تن از پادشاهان آل بويه نيز دفن شده بودند كه اكنون از قبر آنان اثرى نيست. از ميان آنها مىتوان به عمادالدوله على (م 338ﻫ..ق) ركن الدوله حسن (م366ﻫ..ق) اشاره نمود.حياط اين امامزاده هم اينك پوشيده از قبرهاى جديد و قديمى است كه حوضى كوچك در ميان آن قرار دارد و ديوارههاى بيرونى، دارای تزيينات معقلى و معرق است و ديوارهاى داخلى، طاقنماست.بقعه امامزاده على بن حمزه(ع) در تاریخ 20/1/1345 با شماره 534 در فهرست آثار ملى ايران به ثبت رسيد.
منابع: آثار عجم، فرصتالدوله شيرازى، انتشارات بامداد، آبان ماه 1362، ص 455 / اقليم پارس، سيدمحمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 57 / بزرگان شيراز، رحمتاللّه مهراز، انتشارات انجمن آثار ملى، شيراز، 1348، ص 483 / بناهاى تاريخى و آثار هنرى جلگه شيراز، علىنقى بهروزى، انتشارات اداره كل فرهنگ و هنر استان فارس، 1349، ص 169 / تاريخ بافت قديمى شيراز، كرامتاللّه افسر، انتشارات انجمن آثار ملى، تهران، 1353، ص 57 / تذكره دلگشا، حاج علىاكبر نواب شيرازى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، انتشارات نويد شيراز، 1371، ص 753 / تذكره هزار مزار، ترجمه شدالازار توسط عيسى بن جنيد شيرازى، تصحيح نورانى وصال، انتشارات كتابخانه احمدى شيراز، 1364، ص 393 / جغرافياى كامل ايران، عبدالرضا فرجى، دبيران گروههاى آموزشى جغرافياى استانها، شركت چاپ و نشر ايران، تهران، 1366، ج 2، ص 857 / دايرة المعارف بناهاى تاريخى ايران در دوره اسلامى، بناهاى آرامگاهى، ويرايش محمدمهدى عقابى، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1376، ص 273 / دايرة المعارف تشيع، زير نظر احمد صدر حاج سيدجوادى، كامران فانى، بهاءالدين خرمشاهى، مؤسسه دایرﺓالمعارف تشیع، با همکاری سازمان نشر یادآوران، تهران، 1369ـ1371، ج 2، ص 459، ج 3، ص 361 ـ / شيراز در گذشته و حال، حسن امداد، اتحاديه مطبوعاتى فارس، ص 145 / شيراز، شهر جاويدان، على سامى، انتشارات نويد شيراز، 1363، ص 585 / فارسنامه ناصرى، حاج ميرزا حسن حسينى فسايى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، اميركبير، تهران، 1367، ص 1189 / مراكز فرهنگى فارس، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، سازمان برنامه و بودجه استان فارس، 1372، ج 1، ص 133 / معمارى ايران (دوره اسلامى)، به كوشش محمديوسف كيانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ج 2، ص 87.
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری