بازار كه محل داد و ستد و اجتماع است، به مجموعههاى مختلفى اطلاق مىشود كه علىرغم دارا بودن ويژگىهاى زمانى، مكانى و ساختارى متفاوت، در همگى آنها داد و ستد جريان دارد و به سبب مركزيت اقتصادى و مالى نقش ويژهاى در جامعه دارد. بازار سابقه چند هزار ساله در تمدن ايران و جهان دارد. از همان هنگام كه انسان موفق به توليد محصول بيشتر از نياز خود گرديد و به فكر مبادله آن با ديگر محصولات و توليدات مورد نياز خود افتاد، مراحل شكلگيرى بازار آغاز شد. براى اين منظور ابتدا فضاهاى بازى در مجاورت روستاهاى بزرگ به اين كار اختصاص دادند كه در فصولى از سال و به تدريج در روزهايى از هفته، محل اجتماع، داد و ستد و مبادله منطقه مىشد. سپس با گسترش جوامع و مبادلات، زمان، مكان، شكل و ساختار آن نيز دچار تغييرات و تحولات تكاملى گرديد و به تدريج از حالت موقت به دايمى و از وضعيت فاقد سرپناه و معمارى به ساختارهاى معمارى متشكل و دايمى تبديل گرديد. «در برپايى بازارها، سنت برآمده از تاريخ در بهرهگيرى از فضا و هم چنين ميراث مبتنى بر ساختارهاى شهرى كهن نقشى مهم بر عهده داشته است». مجموعه بازار در شهرهاى قديمى ايران علاوه بر كاركردهاى اقتصادى و تجارى، در زمينههاى مختلف اجتماعى، مذهبى و سياسى نيز نقش داشتهاند. بازارها در شهرهاى قديم معمولاً در ارتباط با راههاى ارتباطى و دروازه اصلى شهر، مسجد جامع و ميدان اصلى شهر شكل گرفته و به تدريج گسترش مىيافت. وضعيت، وسعت و رونق هر بازار نيز در ارتباط مستقيم با وضعيت، وسعت و رونق شهر قرار داشت.«گر چه بازارها را از لحاظ معنا و دامنه عملكرد مىتوان به بازارهاى اصلى (مركزى) شهرهاى بزرگ، بازارهاى تكفروشى (خردهفروشى) در شهرهاى كوچك، بازارچههاى محلههاى شهرى براى برآمدن نيازهاى روزمره ساكنان يك محله شهرى و بازارگاههاى مجاور دروازهها يا حاشيه شهرى تقسيم كرد، اما تنها بازارهاى شهرى داراى عملكردهاى متعدد و متنوعند. عملكردهاى اقتصادى بازار را كه در عمل در ارتباط بسيار نزديك با يكديگر به انجام مىرسد، مىتوان به چند دسته از فعاليتها تقسيم كرد كه هر يك از آنها در فضاها و بخشهاى خاصى از بازار صورت مىگيرد:
الف. تجارت و خريد و فروش ب. توليد كالا ج. انباردارى د. ساماندهى تجارى ـ اقتصادى.
دامنه فعاليتها و عملكردهاى مختلف بازار كه به سختى از يكديگر قابل تفكيكند، با وسعت و بزرگى بازار و هم چنين وسعت و جايگاه شهرى بستگى دارد. به عبارت ديگر هر چه بازار بزرگتر باشد، ارتباط هر يك از بخشهاى اقتصادى آن نزديكتر خواهد بود. در ايران از لحاظ عملكرد سه نوع بازار مطرح است:
الف. بازار تهران با عملكرد مركزيت استراتژيك براى تجارت محلى، ملى و بينالمللى
ب. بازارهاى استانى يا منطقهاى با عملكرد عمده فروشى و خرده فروشى در سطح شهرهاى اصلى و حوزه پيرامونى آنها.
ج. بازارهاى محلى در شهرهاى كوچك و روستاهاى بزرگ كه در آن عمدتاً خردهفروشان و دستفروشان روستايى به رفع مايحتاج شهرهاى كوچك و روستاهاى پيرامونى مىپردازند».
با گسترش بازار، نيازهاى جديدى به وجود مىآمد كه منجر به پيدايش فضاها و بناهاى وابستهاى در مجموعه بازار مىگرديد، از جمله سرا يا خان، تيمچه، خانبارها، كارگاههاى توليدى و خدماتى.بازارهاى اوليه بيشتر متشكل از يك راسته اصلى و يا دو راسته عمود بر هم، با بناهاى مجاور بوده كه به تدريج در محور طولى و گاه در همه جهات گسترش مىيافت. هر كدام از بخشهاى بازار نيز به صنف خاصى هم چون راسته زرگران، مسگران، كفاشان و... اختصاص داشت.مصالح به كار رفته در بناى بازار عمدتاً شامل آجر مرغوب و ملاط آهكى و گچ بوده. سنگ نيز جهت ساخت ازارهها و پلهها و در مواردى براى ساخت تمام بازار مورد استفاده قرار گرفته است. بخشهاى مهم معمارى بازار عبارتند از: سر در ورودى، راستهها، چهار سوقها، سراها و تيمچهها.راستهها راهروهايى به عرض 4 تا 6 متر هستند كه با پوشش طاق و گنبد مسقف شده و حجرههايى در دو طرف آن ساخته شدهاند. اين حجرهها با توجه به نوع فعاليتشان داراى ابعاد و نقشه متفاوتى هستند.روشنايى درون راسته نيز از طريق روزنههاى تعبيه شده در گنبدها تأمين مىشود و در مواردى كه پوشش راسته داراى ارتفاع زيادى باشد، برفراز هر حجره پنجره نورگيرى نصب شده است.در تقاطع راستههاى بازار، چهارطاقىهايى ساخته مىشوند كه به چهار سو و چهار سوق معروف هستند. اين چهار سوقها اغلب داراى طرح هشت ضلعى بوده و با گنبد نيم كروى شكلى مسقف مىشوند و با كاشىكارى، آجركارى و آجرچينى و گچبرى مزيّن مىشوند.سرا و يا خان در مجاورت راسته اصلى قرار داشته و از طريق دالان و درگاهى به آن متصل مىشود. از اين سراها به عنوان يك تجارتخانه، محل تغذيه بازار و توزيع اجناس و توليدات استفاده مىشود. در برخى از آنها نيز كارگاههاى توليدى و خدماتى، محلهايى براى انبار كالا و استراحت بازرگانان وجود دارد.
منابع: دانشنامه جهان اسلام، زير نظر سيد مصطفى ميرسليم، بنياد دايرةالمعارف اسلامى، تهران، 1375، ج 1، ص 315 / دايرة المعارف بزرگ اسلامى، زير نظر كاظم موسوى بجنوردى، پژوهشگاه دايرة المعارف بزرگ اسلامى، تهران، 1369، ج 11، ص 115، 120، 123 / دايرة المعارف تاريخى ايران در دوره اسلامى، بناهاى عامالمنفعه، كاظم ملازاده، مريم محمدى، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1379، ص 15 / Encyclopedia Iranica. Edited by Ehsan Yarshater. Routledge & kegan Paul. London. Boston and Henley. 1985. Vol. 4. P.20.
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
