بازار وكيل مهم‌ترین بازار شيراز است كه در زمان كريمخان زند (1172 ـ 1193ﻫ..ق) در محله درب شاهزاده، در كنار مسجد وكيل و در شرق ميدان شهدای کنونی (شهرداری) احداث شده است. معمارى اين بنا با مساحتى برابر با 31840 متر مربع و زيربنايى برابر با 23960 متر مربع (با احتساب كاروانسراها)، برگرفته از معمارى بازار قيصريه لار و بازارچه بلند اصفهان ساخته شاه عباس كبير است، اما عرض بازار وكيل بيش از ساير بازارهاست، همچنين 74 دهانه طاق ضربى بازار با ارتفاع بيش از 11 متر، مرتفعتر از طاق ساير بازارهاست كه البته هم اينك به علت خاكريزى كف بازار، ارتفاع طاقها به ده متر تقليل يافته است.
اين بازار كه از نظر معمارى داراى سه فضاى عبور و مرور (فضايى براى گذر مشتريان)، حريم مغازه (به ارتفاع تقريبى 2 پله بالاتر از سطح زمين)، فضاى مغازه (محل فروش) است، داراى پنج در بزرگ است كه در چهار سوى آن قرار گرفته است. همچنين شامل دو رشته شمالى‌ـ جنوبى و شرقى‌ـ غربى است كه چون صليبى يكديگر را قطع كردهاند. در تقاطع اين دو رشته چهار سوق قرار گرفته است كه بر روى يك هشتى قرار دارد. اين چهار سوق داراى طاق بزرگ ضربى محكمى است و در پاى طاق نيز چند ترنج آجركارى شده است. در هشتى نيز مغازههايى چهارگوش در دو طبقه وجود دارد. ضلع شمالى ـ جنوبى بازار از دروازه اصفهان شروع مىشود و تا كوچه جنوبى سراى مشير ادامه مىيابد. در دو طرف اين راسته هر قسمت 41 جفت (82 باب) مغازه وجود دارد كه در جلو هريك سكويى از قطعات سنگى بزرگ است كه بر روى آن، ترنجهايى برجسته حجارى شده است. در اين بازار براى مصونيت از رطوبت، مغازهها را در حدود يك متر فراتر از سطح زمين ساختهاند. مغازهها اغلب داراى پستو بوده و در دو طبقه طراحى شدهاند. در شمال شرقى اين راسته، چند كاروانسراى قديمى به نامهاى روغنى، گمرك و احمدى و در پشت و ضلع غربى آن ضرابخانه ساخته شده است كه در ورودى آنها در درون بازار است. هريك از اين كاروانسراها داراى چندين حجره است. راسته شمالى ـ جنوبى را «بازار بزازان» نيز مىناميدهاند. در سال 1315 به علت گسترش خيابان زند 11 حجره از حجرههاى اين ضلع از بين رفته است. ضلع شرقى ـ غربى نيز داراى دو بخش است: 1. قسمت شرقى چهار سوق كه آن را بازار «علاقهبندان» مىنامند. اين بخش داراى 19 جفت مغازه است كه هم اينك مركز فرش و مغازههاى عطارى است. 2. قسمت غربى چهار سوق كه آن را بازار «تركش دوزها» مىنامند و داراى 10 جفت مغازه است كه هم اينك مركز فروش فرشهاى ايرانى است. در ضلع جنوبى چهارسوق در موازات با بازار تركش‌دوزها، بازار ديگرى قرار دارد كه مدخل آن در جلو سر در مسجد وكيل است و به بازار «شمشيرگرها» معروف است. اين بازار نيز داراى 11 جفت مغازه است. در زير چهار سوق، حوض بزرگى از سنگ مرمر قرار داشته كه آب آن از مجرايى كه از زير تركش مىگذشته، تأمين مىشده است. اين مجرا به صورت طاق ضربى است و از آجر و ساروج ساخته شده و هم اينك نيز وجود دارد، اما حوض مرمرى، به علت بالا آمدن كف بازار، از بين رفته است.
سيستم تهويه هوا به علت ارتفاع زياد سقف طاق و تويزهاى بازار، كامل بوده و اين امر بهوسيله بادگيرهايى ساده انجام مىگرفته است. هم چنين در گذشته دريچهها و روزنههايى به نام جامخانه يا هورنور در زير سقف تعبيه شده بوده، كه هوا و نور كافى را به بازار مىرسانده، اما هم‌اينك پس از مرمت، اين روزنهها بسته شدهاند و به جاى آنها در بالاى مغازهها مشبكهايى جهت تهويه هوا و روشنايى وجود دارد.در ورودى جنوب اين بازار در سال 1368 از جانب ميراث فرهنگى، اندكى پىبندى شده است.بازار وكيل در تاريخ17/4/1351 با شماره 924 در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده است.
منابع: آثار عجم، فرصتالدوله شيرازى، انتشارات بامداد، 1362، ص 499 / اقليم پارس، سيد محمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 61 / بناهاى تاريخى و آثار هنرى جلگه شيراز، علىنقى بهروزى، انتشارات اداره كل فرهنگ و هنر استان فارس، 1349، ص 133 / تاريخ بافت قديمى شيراز، كرامتاللّه افسر، انتشارات انجمن آثار ملى، تهران، 1353، ص 185 / تذكره دلگشا، حاج علىاكبر نواب شيرازى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، انتشارات نويد شيراز، 1371، ص 742 / چهار بازار قديمى در فارس، اللّهقلى اسلامى، چاپ كورش، شيراز، بى تا، ص 17 / دايرة المعارف بناهاى تاريخى ايران در دوره اسلامى، بناهاى آرامگاهى، ويرايش محمدمهدى عقابى، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1376، ص 81 / دايرة المعارف بناهاى تاريخى ايران در دوره اسلامى، بناهاى عامالمنفعه، كاظم ملازاده، مريم محمدى، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1379، ص 142 / سفرنامه دیالافوآ در زمان قاجاریه، ترجمه فره‌وشی، کتاب‌فروشی خیام، 1361، ص 429 / شيراز در گذشته و حال، حسن امداد، اتحاديه مطبوعاتى فارس، ص 200 / شيراز شهر جاويدان، على سامى، انتشارات نويد شيراز، 1363، ص 596 / شيراز شهر گل و بلبل، على محمدى، انتشارات تخت جمشيد، شيراز، 1378، ص 321 / مراكز فرهنگى فارس، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، سازمان برنامه و بودجه استان فارس، 1372، ج 1، ص 145 / معمارى ايران (دوره اسلامى)، به كوشش محمديوسف كيانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ج 2 ص 277 / Encyclopedia Iranica. Edited by Ehsan Yarshater. Routledge & kegan Paul. London. Boston and Henley. 1985. Vol. 4. P. 66.
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
