باغ سازى پديده هنرى است كه از زمانهاى گذشته همواره جز فرهنگ انسانها به شمار مىرفته است. علاقه ايرانيان را به احداث باغهاى بزرگ در داخل و يا خارج از شهرها و نيز احداث باغچه در خانهها، پيش از هر چيز بايد معلول محيط گرم و خشك بخش عمدهاى از سرزمين ايران دانست. در كشاورزى ايران باغ به معناى خاص آن، به محوطهاى محصور داراى انواع درختان و درخچهها اطلاق مىشود و از زمينهاى زيركشت متمايز است. باغ سازى ايرانى بر اصل شبكهبندى منظم و تقسيم فضا به بخشهايى با شكل هندسى به كمك خيابانها و جوىها صورت گرفته است. باغها به طور كلى در برگيرنده سه گونه عمده باغهاى ميوه، باغهاى سبزىكارى و باغهاى تزيينى مىباشند. باغهاى تزيينى ايران عمدتاً داراى سردر ورودى مجلل يا ساده، خيابانبندى، شبكه جداول، پهنههاى كوچك و بزرگ آب، باغچههاى درخت گل و بناهاى مختلف هستند. در اين باغها در دوسوى شبكههاى خيابانبندى، باغچههاى پردرخت و درختهاى بلند ايجاد شده است. باغهاى زيستگاههاى كهن يكجانشين در فلات ايران معروفترين شكل باغها هستند. باغها را جهت آبيارى در فواصل كوتاه معمولاً در كنار هم و در نزديكى سرآسياب شبكه آبيارى در اطراف روستا يا پايين آن احداث مىكردهاند. باغهاى كوچك و بزرگ را معمولاً با ديوارهاى گلى بلند محصور مىكنند كه ارتفاع اين ديوارها با توجه به عواملى چون شرايط اقليمى و جنبههاى ايمنى در هر محل بين 2 تا 3 متر متفاوت مىباشد. طرح و نقشه باغهاى ايرانى عمدتاً در برگيرنده سه طرح باغهاى مسطح و كمشيب، باغهاى شيبدار و صفهبندى شده و سكودار و باغهاى احداثى در زمينهاى عارضهدار طبيعى با درياچهها هستند. شكل هندسى باغهاى زينتى عموماً مستطيل است. ديوارهاى باغها معمولاً از بيرون با كتيبه و گاه با طاقنما مزيّن شدهاند. از درون نيز با داربست مو و گياهان رونده و گلدار و گاه طاقنماهاى تزيينى پوشانيده شدهاند. ورودى باغها با توجه به نوع استفاده از آن متفاوت بوده، به طور عمده ورودى باغهاى بزرگ بيشتر بر روى محور مركزى و در جهت طولى آن قرار دارد. از ديگر ويژگىهاى باغهاى ايرانى استفاده از صفه و سكو، آبنما، استخر، حوضچه، فواره و آبشارهايى در باغ مىباشد. گياهان باغ نيز در برگيرنده درختان بىبر، درختان بىبر تزيينى، درختان ميوه، گلها و چمن مىباشند. شهر شيراز نيز از ديرباز داراى باغها و بوستانهاى بسيارى بوده كه هر يك بيانگر شيوه معمارى و باغ سازى دوران خود بودهاند. شيراز داراى بيش از دو هزار باغ قديمى بوده كه هم اينك تنها برخى از آنان پاى بر جا مىباشند. برخى از باغهاى معروف دوران مختلف در شهر شيراز عبارتنداز: باغ عضدالدوله كه مربوط به دوران ديالمه بوده است. باغ اتابك كه در محله سرباغ واقع بوده، باغ صبوح آباد شمالى كه در حوالى باغ تخت قراچه در شمال شيراز قرار داشته، باغ صبوح آباد شرقى كه در جنوب شرقى شيراز بيرون از دروازه قصابخانه قرار داشته و باغ مجد رومى كه در نزديكى چشمه برمدلك در مشرق قصر ابونصر قرار داشته و مربوط به دوران اتابكان فارس بودهاند. باغ سنقرى كه در مغرب شيراز در خيابان پوزه سنقرى با مساحتى برابر با 5/6 هكتار قرار داشته و مربوط به دوران اتابك سنقرى بوده است. باغ قتلغ كه در محله بالاكفت كه از آن پس به محله قتلغ معروف گرديده، قرار داشته، باغ اقبالآباد كه در بيرون از دروازه شيراز و بر سر راه كرمان قرار داشته، باغ طغى كه در بيرون از دروازه بيضا (چهارراه مشير) با مساحتى برابر 2342 متر مربع قرار داشته، باغ جهاننما ---> باغ جهاننما، باغ دلگشا ---> باغ دلگشا و باغ ارم ---> باغ ارم كه مربوط به دوران آل اينجو و آل مظفر بودهاند. باغ تخت ---> باغ تخت مربوط به دوران گوركانيان بوده است. باغ پادشاه كچل كه در دامنه كوه باباكوهى و در ميان باغتخت و باغ نو قرار داشته، باغشاه كه در مغرب شيراز واقع بوده، باغ فردوس كه در شمال غربى شيراز قرار داشته، باغوحش پيربناب كه در جنوب شيراز در نزديكى بقعه پيربناب قرار داشته، باغ نو كه در ضلع شرقى خيابان قاآنى قرار داشته، باغ گلشن ---> باغ عفيفآباد و باغ خلدبرين كه در مغرب و شمال غربى شيراز قرار داشته، مربوط به دوران صفويه بودهاند.
باغ ابوالفتح خانى --->باغ ابوالفتح خانى، باغ تكيه هفتتنان كه در بن كوه چهل مقام و در زير بناى تخت ضرابى قرار داشته، باغ نظر ---> باغ نظر در خیابان کریمخان زند و باغ گلخانه كه در محله قصردشت در نزديكى باغ نوابى قرار داشته، مربوط به دوران زنديه بودهاند.
باغ باليوز كه در نزديكى باغ رحمتآباد و باغ خليلى در خيابان رحمتآباد قرار داشته، باغ بهجتآباد كه در ميانه دروازه كازرون و دروازه باغشاه قرار داشته، باغ پودنك كه در مشرق شيراز در محله پودنك قرار داشته، باغ حبيبآباد كه در سمت شمال غربى شيراز قرار داشته و يك ضلع آن به طرف باغ ارم و باغ ابوالفتح خانى و يك ضلع آن به طرف بلوار آسياب سهتايى و ضلع ديگر آن به طرف خيابان ساحلى مشرف بوده، باغ خندق كه در محله سنگ سياه و در ضلع شرقى خيابان قاآنى قرار داشته، باغ رشك بهشت كه در شمال غربى شيراز در پشت باغ ميرزا آقاخان و در نزديكى باغ ابوالفتح خانى قرار داشته و ضلع جنوبى آن مجاور خيابان ساحلى بوده، باغ زعفرانى كه در نزديكى باغ شيخ و باغ صمدآقا در خيابان زند قرار داشته، باغ زكىخان كه در محله موردستان در پشت ارگ كريمخانى، حدفاصل خيابان ناصرخسرو و خيابان فردوسى قرار داشته، باغ قلعه شاهزاده بيگم كه در جنوب شرقى شيراز و در قلعه شاهزاده بيگم قرار داشته، باغ كشميرى كه در ضلع جنوبى خيابان لطفعلى خان زند و پايينتر از چهارراه خيرات قرار داشته، باغ كلانترى كه در جنوب شيراز در مغرب باغ سالارى در محله زير درخت افرا قرار داشته، باغ كيفى كه در مغرب شهر شيراز و در مشرق باغ خليلى قرار داشته، باغ ميرزا محمدرضا كه در ضلع غربى خيابان باغ تخت حد فاصل بيمارستان ارتش و پل رودخانه خشك قرار داشته، باغ مينوى سالار كه در محله مسجد بردى بالاتر از باغ نوابى قرار داشته، باغ نشاط كه در محله موردستان در پشت ارگ كريمخانى قرار داشته، باغ نومشيرى كه در مشرق خيابان قاآنى قرار داشته، باغ آقا باباخانى كه در جنوب شيراز و در سمت شمالى جاده كمربندى قرار داشته، باغ دركى كه در تقاطع جاده عادل آباد و جاده كمربندى قرار داشته، باغ رحمتآباد كه در خيابان قصردشت در نزديكى باغ خليلى قرار داشته، باغ سالارى كه در جنوب شرقى شيراز و در ضلع شمالى بلوار سيبويه قرار داشته، اين باغ در تاريخ 25/12/1379 با شماره 3399 در فهرست آثار ملى به ثبت رسيد. باغ شيخ كه در مغرب شيراز و در ضلع غربى باغ صاحباختيار در خيابان زند قرار داشته، باغ صاحب اختيار كه در سمت شمالى خيابان زند و روبهروى خيابان خيام واقع شده، باغ صفا كه در نزديكى پل رودخانه خشك خُرّمدرّه، پل باغ صفاى كنونى قرار داشته، باغ صمدآقا كه در ضلع شمالی خيابان زند قرار داشته، باغ عطاءالدوله كه در شمال غربى شيراز در مشرق باغ صفا قرار داشته، باغ فتحآباد كه در محله موردستان در پشت ارگ كريمخان قرار داشته، باغ نصريه كه ضلع غربى اين باغ در خيابان فاطمى و ضلع شمالى آن تا خيابان زند امتداد داشته، باغ ايلخانى ---> باغ ايلخانى، باغ جنت كه در جنوب غربى شيراز در شهرك كشن در كنار بلوار اميركبير قرار داشته، باغ سلطانآباد كه در جنوب شرقى شيراز در جنوب فرودگاه جديد و در منطقه سلطان آباد قرار داشته، باغ قوام نارنجستان قوام، باغ منشى باشى كه در ضلع جنوبى خيابان فردوسى و در ضلع شمالى باغ صمدآقا قرار داشته، باغ نارى كه در دامنه كوههاى شمال غربى شيراز و در خیابان باغناری، با مساحتى برابر با 8 هكتار قرار دارد و باغ نوابى در شمال غربى شيراز در خيابان قصردشت با مساحتى برابر با 5 هكتار قرار داشته، مربوط به دوران قاجاريه مىباشند.
باغ كفشگر كه در مغرب شهر شيراز در كنار رودخانه خشك قرار داشته، باغ خليلى كه در مغرب شيراز در ضلع شمالى خيابان خليلى منشعب شده از خيابان قصردشت قرار داشته، باغ ملى ---> باغ ملى و باغ مينو كه در ضلع غربى خيابان خيام و در نزديكى باغ نصريه قرار داشته، مربوط به دوران پهلوى مىباشند.
منابع: آثار عجم، فرصتالدوله شيرازى، انتشارات بامداد، 1362، ص 522ـ 507 / اقليم پارس، سيدمحمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 76 / باغهاى تاريخى شيراز، عليرضا آريانپور، فرهنگسرا، تهران، 1365 / بناهاى تاريخى و آثار هنرى جلگه شيراز، علىنقى بهروزى، انتشارات اداره كل فرهنگ و هنر استان فارس، 1349، ص 265، 267 / تاريخ بافت قديمى شيراز، كرامتاللّه افسر، انتشارات انجمن آثار ملى، تهران، 1353، ص 70، 80، 85، 89، 92، 108، 122، 161، 174، 176، 207، 226، 250، 279، 285 / دانشنامه جهان اسلام، زير نظر سيد مصطفى ميرسليم، بنياد دايرةالمعارف اسلامى، تهران، 1375، ج 1، ص 570 / دايرة المعارف بزرگ اسلامى، زير نظر كاظم موسوى بجنوردى، پژوهشگاه دايرة المعارف بزرگ اسلامى، تهران، 1369، ج 11، ص 206 / شيراز در گذشته و حال، حسن امداد، اتحاديه مطبوعاتى فارس، ص 98، 99، 102، 103، 106، 108، 390 / شيراز شهر جاويدان، على سامى، انتشارات نويد شيراز، 1363، ص 600 / شيراز نامه، زركوب شيرازى، بهمن كريمى، تهران، 1310، مطبعه روشنايى، ص 93 / فارسنامه ناصرى، حاج ميرزا حسن حسينى فسايى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، اميركبير، تهران، 1367، ج 1، 104، 289، 384، ج 2، ص 923، 1227، 1231 / Encyclopedia Iranica. Edited by Ehsan Yarshater. Routledge & kegan Paul. London. Boston and Henley. 1985. Vol. 3. P. 392.
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری