در زمان تيموريان باغ ارم الهام‏بخش تيمور جهت ساختن باغي به همين نام در سمرقند بوده است. از وضعيت باغ ارم در دوران صفويه، افشاريه و زنديه اطلاع دقيقي در دست نيست. در اواخر دورة زنديه و اوايل دوران قاجاريه سران ايل قشقايي اين باغ را مقر ايل خود ساختند و جاني‏خان نخستين ايلخان قشقايي و پسرش محمدقلي‏خان، حصار و نخستين بناي باغ را ساخته‏اند. در دورة ناصرالدين شاه حاج حسنعلي‏خان نصيرالملك از بزرگان شيراز، اين باغ را از سران ايل قشقايي خريد و ساختمان زيبايي كنوني را در آن بنا كرد. به روايت فرصت‏الدوله در آثار عجم، حاجي محمدحسن معمار كه از معماران برجسته دوران خود بود، نقش اصلي در ساخت اين بنا داشت. تزيينات ناتمام باغ پس از فوت حسنعلي‏خان در سال 1311ﻫ..ق توسط ابوالقاسم‏خان نصيرالملك به پايان رسيد. باغ ارم پس از ابوالقاسم‏خان نصيرالملك به فرزندش عبدالله قوامي رسيد و پس از چندي محمدناصرخان قشقايي اين باغ را خريد. مدتي اين باغ در اختيار قشقايي‏ها بود تا اين كه در زمان استانداري معتصم‏الدوله فرخ، بابت بدهي مالكان آن و مطالبات دولت،‌ به تصرف دولت درآمد و در سال 1345 به دانشگاه شيراز واگذار گرديد و هم اكنون نيز در اختيار اين دانشگاه است. در سال‏هاي 50ـ1345 تعميرات اساسي در اين باغ صورت گرفت و زمين وسيعي نيز در حاشيه بلوار ارم كنوني و بلوار آسياب سه‏تايي به آن افزوده شد. دانشگاه شيراز از اين مجموعه تا پيش از پيروزي انقلاب اسلامي به عنوان باشگاه دانشگاه استفاده مي‏كرد و پس از انقلاب به عنوان دانشكده حقوق، كتابخانه و سال 1359 به عنوان باغ گياهشناسي از آن استفاده گرديد. اگر چه تعميرات گوناگون در سال‏هاي 1358 تا 60 در اين باغ صورت گرفت، اما مرمت كامل محوطه، ساختمان اصلي، اندروني و حمام در سال‏هاي 84ـ1380 توسط معاونت پژوهشي دانشگاه شيراز انجام شده است. عمارت اصلي باغ ارم كه رو به مشرق ساخته شده، از لحاظ معماري، نقاشي، حجاري، كاشي‏كاري، گچبري، خوشنويسي و آجركاري از بناهاي ماندگار دوره قاجاريه است. اگرچه سبك معماري اين بنا آميزه‏اي از سبك معماري صفويه، زنديه و قاجاريه با نگاهي به معماري و تزيينات تخت‏جمشيد است. اين ساختمان داراى سه طبقه است كه طبقه زيرين داراى حوض خانه‏اى براى استراحت در روزهاى گرم تابستان است كه در آن آب‏نمايى قرار دارد و طاق آن با كاشى‏هاى هفت رنگ مزيّن شده است. جوى آبى نيز از وسط آن مى‏گذرد و سپس به آب‏نماى جلوى ايوان مى‏ريزد. طبقه دوم داراى ايوانى دو ستونى با سقف مسطح است كه در پشت آن تالارى قرار دارد و دو طرف آن دو راهرو، چهار اتاق در دو طرف راهرو و دو ايوان كوچك و دو طبقه ساخته شده است و بر فراز اين دو راهرو، دو گوشواره به عنوان طبقه سوم وجود دارد. قسمت جلويى ستون‏هاى اين دو طبقه با كاشى‏هاى هفت رنگ مزيّن به مجالسى از سواران، زنان و گل‏ها شده است. طبقه سوم داراى يك تالار بزرگ همانند تالار طبقه دوم است كه پنجره‏هاى آن به ايوان اصلى باز مى‏شود. در دو طرف آن نيز دو راهرو وجود دارد. دو ايوان كوچك نيز در دو طرف ايوان بزرگ همانند طبقه دوم قرار دارد. در پيشانى عمارت، هلال‏هايى وجود دارد كه به سنتورى معروف است و داراى سه مجلس بزرگ و دو مجلس كوچك كاشى‏كارى با كاشى‏هاى لعابدار رنگى است.

در هلالى ميانى كه بزرگ‏ترين هلالى است، نقش ناصرالدين شاه، سوار بر اسب سفيدى ديده مى‏شود كه نيم‌تاجى نيز در جلو كلاه خويش دارد. در اطراف آن، سه نقش ديگر كه برگرفته از داستان‏هاى فردوسى و نظامى است، ديده مى‏شود. در دو طرف اين مجلس، دو مجلس كوچك وجود دارد كه در وسط يكى از آنها نقش داريوش هخامنشى برگرفته از نقوش تخت‌جمشيد وجود دارد. دو مجلس ديگر كه در اطراف اين مجلس است، تصوير شكار آهويى توسط پلنگى را بر روى كاشى‏هايى با طرح اسليمى نشان مى‏دهد. در ضلع شمالى عمارت و چسبيده به آن، هشت باب اتاق قرار دارد كه در حال حاضر مورد استفاده جهت امور ادارى باغ گياهشناسى ارم است. در پشت ساختمان اصلى، ساختمان و محوطه اندروني آن قرار دارد. ازاره‏هاى جلوى عمارت اصلى از سنگ و گندمك يكپارچه است كه بيش از دو متر بلندى دارد. تعداد آنها 8 تاست كه بر روى 6 عدد آنها كتيبه‏هايى از اشعار حافظ، سعدى و شوريده به خط نستعليق ميرزا علينقى شريف شيرازى نوشته شده است. بر روي دو لوح سنگي ديگر، تصوير مردي است كه نيزه‏اي در دست دارد. اين نقش، برداشتي از نقوش سربازان در تخت‏جمشيد است كه خصوصيات لباس و كلاه آنان با مردان عشاير جنوب منطبق است. بر روي ستون‏هاي دو جانب ايوان بزرگ كه با كاشي‏هاي هفت رنگ مزيّن شده، نقوش متعدد مجالس بزم، شكارگاه، سواران، زنان و گل‏ها ترسيم شده است. نماي پشت عمارت نيز داراي پنج هلالي است كه بر روي هلال بزرگ مياني، داريوش هخامنشي نقش شده و در هلالي‏هاي دو سو، نقش دو شير و خورشيد به چشم مي‏خورد و در بالا تصوير دو فرشته قرار دارد كه تاجي بر سر دارند. در جلو اين عمارت، حوض وسيعى قرار گرفته كه با كاشى آبى رنگ، كاشى‌كارى شده و مساحت آن 335 متر مربع است كه در اطراف آن هجده قطعه سنگ بزرگ و يكپارچه كه احتمالاً مربوط به دوره جاني‏خان ايلخاني است، قرار دارد. در اين باغ درختان سرو بسيار بلندى در دو سوى باغ كاشته شده. هم‏چنين درختان كاج، مركبات و بوته‏هاى گل رز که به روایتی بیش از سيصد گونه است، نيز در اين باغ وجود دارد. در پشت عمارت اصلي و در بخش غربي باغ، عمارت اندروني قرار دارد كه در دوران گذشته محل اقامت خانواده و محارم صاحب باغ بوده است. عمارت اصلي هم به بيروني و هم به اندرون درهايي داشته است. درب اندروني اينك به طرف گلستان باغ رز باز مي‏شود. ساختمان اندروني از تزيينات زيبايي برخوردار است و محوطه آن نيز درختكاري و گلكاري شده است و يك حوض آب‏نما نيز در محوطه آن وجود دارد. باغ ارم هم‌چنين داراى حمامى مربوط به دوران قاجاريه مى‏باشد كه متشكل از سرويس بهداشتى، خزينه‏هاى حمام، بينه، نورخانه و گرمخانه مى‏باشد. در سال 1340 فضاى اين حمام پر شده و به محل نگهباني تبديل شده بود. هم اينك فضاى اين حمام براساس طرح اصلی مرمت شده است. اين باغ علاوه بر در ورودى اصلى و كنونى خود، داراى يك در قديمى در انتهاى باغ يعنى در گوشه شرقى باغ است كه در سال 1315ﻫ..ق ساخته شده است. سر درِ قديمى آجر كارى شده و بر پيشانى آن كتيبه‏اى از سنگ مرمر به كار رفته و دو كتيبه كاشى‏كارى در دو سوى آن نصب شده است. كتيبه سنگ مرمر به خط نستعليق بوده و بر روى آن نوشته شده:

در كنار آن تاريخ 1344ﻫ..ق نيز نگاشته شده است.هم‌اكنون اين باغ به عنوان باغ گياهشناسى و یکی از جاذبه‌های گردشگری شیرازمورد استفاده قرار گرفته و در اختیار دانشگاه شیراز است. اين باغ در تاريخ 14/8/1353با شماره 1013 در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده است.

منابع: آثار عجم، فرصت‏الدوله شيرازى، انتشارات بامداد، 1362، ص 511 / اقليم پارس، سيد محمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 75 / بناهاى تاريخى و آثار هنرى جلگه شيراز، على‏نقى بهروزى، انتشارات اداره كل فرهنگ و هنر استان فارس، 1349، ص 253 / پژوهشى در شناخت باغ‏هاى ايران و باغ‏هاى تاريخى شيراز، عليرضا آريان‏پور، فرهنگسرا، تهران، 1365، ص307 / تاريخ بافت قديمى شيراز، كرامت‏اللّه افسر، انتشارات انجمن آثار ملى، تهران، 1353، ص 149 / دانشنامه جهان اسلام، زير نظر غلامعلى حدادعادل، بنياد دايرة المعارف اسلامى، تهران، 1375، ج 1، ص 591 / شيراز در گذشته و حال، حسن امداد، اتحاديه مطبوعاتى فارس، ص 107 / 2، حاج ميرزا حسن حسينى فسايى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، اميركبير، تهران، 1367، ج 2، ص 1227 / معمارى ايران (دوره اسلامى)، به كوشش محمديوسف كيانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ص 239 / Encyclopedia Iranica. Edited by Ehsan Yarshater. Routledge & kegan Paul. London. Boston and Henley. 1985. Vol. 3. P. 418

کوروش کمالي سروستاني