در ضلع غربى بلوار بوستان و در نزديكى آرامگاه سعدى واقع شده است. قدمت اين باغ را به دوره ساسانى نسبت دادهاند. يكي از دلايل آن را قرار گرفتن اين باغ در نزديكي مظهر قنات كهن و در حريم قلعة بسيار قديمي مشهور به كهندژ يا فهندژ ميدانند كه برخي از بقاياي آثار آن از جمله چاه قلعه بندر و چاه دختر هنوز برفراز كوه مقابل باغ وجود دارد. باغ دلگشا در دشت زير پاي اين قلعه و در نزديكي مظهر قنات سعدي كه آب گازران هم ناميده ميشود و از حوض ماهي ميگذرد، واقع است. آب قنات سعدي از روزگار گذشته تاكنون، باغ دلگشا و چند باغ ديگر و كشتزارهاي اطراف را آبياري ميكرده است. در دوره حكومت تيمور گوركانى بر فارس نيز اين باغ آباد بوده و تيمور پس از ديدن اين باغ، دستور ساخت باغى بزرگ به همين شيوه و همين نام را در سمرقند داده است. باغ دلگشا با 300 متر طول و 250 متر عرض و مساحتى در حدود 5/7 هكتار و زيربنايى در حدود 1251 متر مربع در دوره صفويه و افشاريه نيز از باغهاى آباد شيراز بوده و در دوره افشاريه مدتى در تملك ميرزا محمد كلانتر فارس بوده، ولى پس از حمله نادر به شيراز و محاصره اين شهر، باغ صدمات زيادى ديد. در دوره كريمخان زند كه بسيارى از باغهاى شيراز آباد شدند، اين باغ نيز احيا و مرمت شد. باغ دلگشا به جهت فراوانى درختان نارنجش شهرت دارد.
پس از كريمخان زند، به دليل درگيرىهايى كه بين جانشينان او بر سر سلطنت روى داد، صدمات زيادى به باغهاى اطراف شيراز، از جمله دلگشا وارد شد تا اين كه در دوره قاجاريه و در سال 1205ﻫ..ق حاج ابراهيم خان معتمدالدوله آن را مرمت نمود. در سال 1236ﻫ..ق شاهزاده رضاقلى ميرزا نايبالاياله آن را خريدارى و مرمت نمود و ايوان دو ستونى جلو ايوان را به آن اضافه نمود و عمارت كلاه فرنگى را در آن احداث كرد. در سال 1260ﻫ..ق ميرزا علىاكبر خان قوام الملك آن را خريدارى كرده و عمارت فوق را تعمير نمود و حصارى در اطراف باغ كشيد و تزييناتى نيز بر آن افزود. سقف ايوان از چوب بوده و بر روى آن با رنگ و روغن نقاشى شده است. ترنجهاى زيبايى متن نقاشىهاى سقف را تشكيل مىدهد. حاشيه دور سقف نسبتاً سالمتر است و مناظرى از طبيعت را بر روى چوب نقاشى نمودهاند. ايوان داراى ازاره سنگى از سنگهاى مرمر ليمويى رنگ است و در مدخل آن دو ستون سنگى يكپارچه نصب شده است. حجارى ستونها ساده است، فقط سر ستون آن داراى مقرنسهاى زيبايى است. لبه ايوان نيز داراى ازاره سنگى از سنگهاى سرخفام كريمخانى است و كف ايوان در تعميرات گذشته با موزاييك فرش شده است. در گرداگرد سقف ايوان كتيبهاى با خط نستعليق وجود دارد كه نويسنده آن خود را على نقى معرفى نموده است. اين خطوط كه بر روى گچ نوشته شده، شامل شانزده مصرع است كه چهار مصرع آن در سمت مشرق، چهار مصرع در سمت مغرب و هشت مصرع در نماى شمالى ايوان نصب شده است. اشعار كتيبهها از فصيحالملك و رضوانى است كه با خط نستعليق بر روى گچ نوشته شده است. نوشتهها به خط نستعليق سياهرنگ مىباشد و زمينه آنها زرد رنگ است و داخل آنها با گل و بوته نقاشى شده است. پنج در، در ايوان نصب شده كه در دو گوشوارههاى اطراف ايوان بر بالاى پنج در، عكس اجداد خاندان قوام نصب شده بوده است. درِ ورودى اين باغ از سمت جنوب باز مىشود. در راستاى در ورودى باغ، يك آبنماى طويل و كشيده وجود دارد كه از جلوى عمارت كه آن هم در راستاى در ورودى قرار دارد، شروع مىشود و تا ورودى باغ امتداد مىيابد و به يك حوض هشت ضلعى در جلوى در ورودى مىريزد. خيابان اصلى از مدخل ورودى تا حوضى كه در جلو عمارت كلاه فرنگى قرار دارد، امتداد مىيابد. در دو طرف خيابان نيز انواع درختان ميوه مخصوصاً نارنج ديده مىشود. در شرق و غرب عمارت نيز دو خيابان وجود دارد كه در دو سوی آن درختان كاج كاشتهاند. خيابانى هم در سمت شمال ساختمان با جهت شمالى ـ جنوبى وجود دارد.
عمارت كلاه فرنگى در وسط باغ ساخته شده و چهار سوى آن را چهار خيابان احاطه كرده است. ساختمان داراى سه طبقه است كه شامل يك تالار بزرگ و چهار شاه نشين و چهار گوشواره است. در وسط شاهنشين، حوض هشت ضلعى بزرگى ديده مىشود كه با كاشىهاى آبى ساخته شده و لبههاى آن با سنگهاى سرخ رنگ حجارى شده است. در طبقه دوم نيز تالارى با سقف آيينه كارى وجود دارد. در قسمتهايى از سقف نيز نقاشىهايى از رنگ و روغن ترسيم شده است. درهاى ساختمان همگى از چوب ساج است و بر روى آنها منبتكارىهايى بسيار ظريف ايجاد شده است. سقف بنا گنبدى شكل است و هواكشى در وسط آن ساخته شده است. عمارت فوق كرسى‌دار است و در جلو آن يعنى در سمت جنوب، ايوانى با دو ستون سنگى وجود دارد.قسمت شمالى ساختمان از دو ايوان كوچك ساخته شده و جلوى هر يك از اين ايوانها دو ستون قرار گرفته. در قسمت بالاى ايوان يك شاهنشين و تالار ساخته شده، سقف شاهنشين به صورت شيروانى است. اين ايوان سى سال بعد از ساخته شدن بناى اصلى، به قسمت جنوبى اضافه شده است. ازاره اين ايوان، با سنگهاى مرمر ليمويى رنگ و لبه ايوان با سنگهاى سرخ رنگ مزيّن شده است. در سه سمت ايوان 16 كتيبهها به خط نستعليق ديده مىشود كه بر روى آنها اشعارى از شوريده شيرازى در توصيف باغ به خط ميرزا علىنقى شريف شيرازى نوشته شده است. بعدها اين باغ به فتحعلىخان صاحبديوان تعلق گرفت و او نيز تزييناتى بر آن افزود.آخرين مالك اين باغ خورشيد كلاه لقاءالدوله دختر قوامالملك بود كه با خانواده خود در آن زندگي ميكرد. در سال 1348 اين باغ توسط شهرداري شيراز خريداري شد و از سال 1356 تعميرات ساختمان مركزي آن آغاز شد. در همين دوران ديوار آجري جديد در چهار طرف و درگاه ورودي باغ ساخته شد. محوطهسازي باغ توسط شهرداري شيراز انجام شده و اينك در اختيار شهرداري شيراز است.اين باغ در تاریخ 25/2/1351 با شماره 912 در فهرست آثار ملى ايران به ثبت رسیده است.
منابع: آثار عجم، فرصتالدوله شيرازى، انتشارات بامداد، 1362، ص 517 / اقليم پارس، سيد محمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 75 / بناهاى تاريخى و آثار هنرى جلگه شيراز، علىنقى بهروزى، انتشارات اداره كل فرهنگ و هنر استان فارس، 1349، ص 34 / پژوهشى در شناخت باغهاى ايران و باغهاى تاريخى شيراز، عليرضا آريانپور، فرهنگسرا، تهران، 1365، ص 239 / تذكره دلگشا، حاج علىاكبر نواب شيرازى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، انتشارات نويد شيراز، 1371، ص 753، 231 / جغرافياى كامل ايران، عبدالرضا فرجى، دبيران گروههاى آموزشى جغرافياى استانها، شركت چاپ و نشر ايران، تهران، 1366، ج 2، ص 855 / دانشنامه جهان اسلام، زير نظر غلامعلى حدادعادل، بنياد دايرة المعارف اسلامى، تهران، 1375، ج 1، ص 593 / شيراز در گذشته و حال، حسن امداد، اتحاديه مطبوعاتى فارس، ص 105 / فارسنامه ناصرى، حاج ميرزا حسن حسينى فسايى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، اميركبير، تهران، 1367، ج 2، ص 1232 / لغتنامه دهخدا، علىاكبر دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، 1372، ج 4، ص 5779 / مراكز فرهنگى فارس، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، سازمان برنامه و بودجه استان فارس، 1372، ج 1، ص 138 / معمارى ايران (دوره اسلامى)، به كوشش محمديوسف كيانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ج 2، ص 239.
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
