باغ نظر كه به نامهاى عمارت كلاه فرنگى، باغ موزه، باغ حكومتى، باغ شاهزاده و مقبره كريمخان نيز مشهور است، در شيراز، خيابان كريمخان زند نزديك به ميدان شهدا و روبهروى ارگ كريمخانى قرار دارد. اگرچه اين باغ قبل از دوران زنديه نيز وجود داشته، اما ساماندهي، حصاركشي، درختكاري، خيابانكشي و احداث بناي مختلف آن به دستور و در زمان كريمخان زند صورت گرفته و به همين دليل او را باني اين باغ ميدانند. آباداني و رونق اين باغ در دوران زنديه به گونهاي بود كه ارگ و ديوانخانه كريمخان زند و عمارت هشت ضلعي كلاه فرنگي در محوطه همين باغ ساخته شده و اين باغ محل برگزاري آيينهاي رسمي و مقر حكومت حكام وقت و مملو از درختان سرو و كاج و نارنج بوده است. باغ نظر در اوايل دورة قاجاريه نيز يكي از بهترين باغهاي شيراز بوده است. در آن زمان حسينعلي ميرزا فرمانفرما، فرزند فتحعلي شاه قاجار در دوران حكومت سي سالة خود بر فارس ساختمانهايي به نام «آيينه» و «خورشيد» در گوشه شمال غربي باغ ساخت. اين كاخ كه از چند تالار و اتاق آيينهكاري و ازارههاي سنگي حجاري شده تشكيل شده بود.
در سال 1313به دليل احداث خيابان كريمخان زند بخشى از جبهه شمالى آن از بين رفت. بخشهايى نيز براى ساخت اداره آموزش و پرورش، كتابخانه ملى شيراز (شهيد آيتاللّه دستغيب)، هنرستان نمازى و خيابان طالقانى تخريب گرديد. دو عمارت فوق نيز تخريب شدند و فقط عمارت كلاهفرنگى باقى ماند.عمارت كلاه فرنگى حدود 5/1 متر از سطح زمين بالاتر است و نماى خارجى آن با اسپرها، لچكىها و طاق‌نماها و چند كتيبه مزيّن شده است. كاشىكارىهاى بيرون عمارت شامل مناظرى چون شكارگاه و مجالس بزم و گل و بته و تخت سليمان مىباشد و چهار حوض در چهار جهت آن ساخته شده كه حوض شمالى ويران گرديده است. در گذشته سيستم آبرسانى اين حوضها در ارتباط با قنات ركن آباد بوده است. طرح داخلى بنا (كه به موزه پارس موسوم است) هشت ضلعى نامنظمى است كه چهار ضلع آن ده متر و چهار ضلع ديگرش پنج متر است و ارتفاعى در حدود دوازده متر دارد. در چهار گوشه اين عمارت، چهار شاه‌نشين و چهار گوشواره ديده مىشود كه سقف و شاهنشينها مقرنس‌كارى شدهاند. بر روى ديوارها و طاقچههاى عمارت چند مجلس نقاشى اثر آقا صادق نقاش ترسيم شده است. در اين نقاشىها، صحنههايى از جنگ نادرشاه افشار با محمد شاه هندى، داستان شيخ صنعان و دختر ترسا، داستان رعنا و زيبا (يوسف و زليخا) و صحنهاى از يك مكتب خانه ديده مىشود. بر روى يك تابلو بزرگ ديگر كه روى پارچه كشيده شده نيز عكس كريمخان، در حالى كه مشغول قليان كشيدن است و شيخ عليخان، وزير و منشى او با چند نفر از درباريان ديده مىشود. در زير تابلو نوشته شده: «عمل كمترين جعفر». در وسط عمارت نيز يك حوض هشت گوش از جنس سنگ مرمر يكپارچه ساخته شده است. ديواره داخلى بنا و اتاقها از سنگهاى مرمر خوش رنگ ساخته شده و بدنه و سقف به نقاشىهاى سبك زنديه مزيّن و منقوش است. جسد كريمخان زند، پس از درگذشت وى، در اين تالار به خاك سپرده شد، ولى در سال 1206ﻫ..ق به فرمان آقا محمدخان قاجار به تهران منتقل شد. عمارت كلاه فرنگى در سال 1316 به موزه پارس تبديل شد كه اشياء گوناگونى از دوران قبل و بعد از اسلام در آن ديده مىشود. با ارزشترين آثار اين موزه قرآن خطى مشهور به قرآن هفده من، نقاشىهاى آقا صادق نقاش و لطفعلى خان صورتگر و شمشير كريمخان زند است. در زمان كريمخان زند، در چهار طرف اين عمارت، چهار حوضي ساخته شده كه دو تاي آن بسيار بزرگ بوده است. در سال 1313 كه خيابان زند امتداد يافت، حوض سمت شمالي باغ را خراب كرده و سنگهاي آن را به باغ آرامگاه حافظ انتقال دادند. با اين سنگها، دو حوض در صحن جنوبي و دو حوض در صحن شمالي آرامگاه حافظ ساخته شده است. هم اينك يك حوض بزرگ و دو حوض كوچك در سه طرف عمارت كلاه فرنگي وجود دارد. لبههاي اين حوضها از سنگهاي بزرگ يكپارچه است و در وسط آنها فوارههاي سنگي ساخته شده است. پيش از اين منبع آبي در پشت كتابخانه ملي (شهيد آيتالله دستغيب) قرار داشته كه در سال 1329 در جنوب باغ احداث شده و آب اين فوارهها را تأمين ميكرده است. در مدخل ورودي اصلي باغ، سنگاب بزرگ يكپارچه و زيبايي بر روي پايهاي كه گلهاي برجسته آن را در برگرفته، قرار دارد. اين سنگاب متعلق به مسجد جامع عتيق شيراز بوده كه پس از تأسيس موزه پارس به آن جا منتقل شده است. از اين باغ كهن و وسيع امروز تنها بخش كوچكي باقيمانده است كه مساحت فعلي آن 7700 متر مربع و مساحت زيربناي آن 584 متر مربع است. باغ نظر يا موزه پارس در تاريخ 15 آذر 1314 با شماره 244 در فهرست آثار ملى ايران به ثبت رسيد.
منابع: آثار عجم، فرصتالدوله شيرازى، انتشارات بامداد، 1362، ص 506 / اقليم پارس، سيد محمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 58 / بناهاى تاريخى و آثار هنرى جلگه شيراز، علىنقى بهروزى، انتشارات اداره كل فرهنگ و هنر استان فارس، 1349، ص 147 / پژوهشى در شناخت باغهاى ايران و باغهاى تاريخى شيراز، عليرضا آريانپور، فرهنگسرا، تهران، 1365، ص 295 / تاريخ بافت قديمى شيراز، كرامتاللّه افسر، انتشارات انجمن آثار ملى، تهران، 1353، ص 184 / تذكره دلگشا، حاج علىاكبر نواب شيرازى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، انتشارات نويد شيراز، 1371، ص 82 / دايرةالمعارف بناهاى تاريخى ايران در دوره اسلامى، بناهاى آرامگاهى، ويرايش محمدمهدى عقابى، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1376، ص 95 / دايره المعارف تشيع، زير نظر احمد صدر حاج سيدجوادى، كامران فانى، بهاءالدين خرمشاهى، بنياد اسلامى طاهر، تهران، 1366، ج 1، ص 47 / شيراز در گذشته و حال، حسن امداد، اتحاديه مطبوعاتى فارس، ص 204 / فارسنامه ناصرى، حاج ميرزا حسن حسينى فسايى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، اميركبير، تهران، 1367، ج 1، ص 766، حاشيه 7 / لغتنامه دهخدا، علىاكبر دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، 1372، ج 3، ص 3631 / معمارى ايران (دوره اسلامى)، به كوشش محمديوسف كيانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ج 2، ص 239.
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
