پل، طاق و گذرگاهى براى عبور از رودخانه، درّه، خندق و ساير عوارض عميق طبيعى است. در روزگار پيش از تاريخ به جهت محدود بودن ارتباط و نقل و انتقالها، راه حلهاى سادهاى از جمله مسافرت در فصلهاى خشك سال، استفاده از قايق، شنا كردن، احداث پلهاى چوبى و در صورت امكان دور زدن مسير رودخانهها انتخاب مىشد، اما با گسترش مبادلات و ارتباطات ساخت پلهاى مستحكم و دايمى بر روى رودخانهها و در مسير جادههاى مهم ضرورى گرديد. احتمالاً ساخت قديمىترين و ابتدايىترين شكل پل به زمانى باز مىگردد كه انسان توانست با استفاده از تنه درختان و سنگهاى بزرگ، امكان عبور از درهها و مسيلها را فراهم آورد. به همين جهت ساخت پل و استفاده از آن در مناطق كوهستانى و داراى عوارض طبيعى، بيش از نواحى سطحى كويرى معمول بوده است، اما پلهاى واقعى از زمانى شكل گرفتند كه تكيهگاه و پايههاى پل ابتدا آماده مىشد و سپس يك تخته سنگ يا چند تير چوبى را بر روى دو پايه مىنهادند و روى آن را تختهپوش مىكردند. حالت طرهّاى اين پلها كه موجب كم شدن فاصله دهانه مىشد، موجب ساخت پلهايى ديگر از نوع قوسى يك دهانه و چند دهانه، پلهاى قايقى، زورقى، شناور و پلهاى معلق گرديد.پلهاى قايقى را به راحتى مىتوانستند بر روى آبهاى راكد احداث كنند، اما در صورت جريان آب بايد براى نگاه داشتن پل شناور بر جاى خود، در عرض رودخانه زنجير يا طناب محكمى مىكشيدند و دو سر آن را در دو سوى رودخانه به تكيهگاهى محكم مىبستند.براى ساختن پلهاى معلق نيز شش رشته خيزران را در فاصله كوتاهى از يكديگر در دو سوى رودخانه مىبستند و بر روى آنها در جهت عرض، تختههاى ضخيم مىگذاشتند و در دو سوى پل نيز طنابهايى مىكشيدند.پلهاى طرّهاى و تيرى نيز در ابتدا از قرار گرفتن يك يا چند تير چوبى بر روى آبراهه يا درهاى باريك تشكيل مىشد، اما براى عبور از رودهاى عريض و ساخت پلهاى چوبى، مجبور شدند كه پايههاى آماده آنها را به گونهاى بالا بياورند كه فاصله ميان دو جانب رود كمتر شود و بتوانند تيرهاى چوبى را روى آنها قرار دهند.پلهاى قوسى به علت مشكلاتى كه پلهاى قايقى براى كشتيرانى ايجاد مىكردند، جانشين آنها گرديدند.
پلهاى قوسى يك دهانه يا چند دهانه ساخته مىشوند. براى ساخت پلهاى چند دهانه قوسى بايد استحكام و ثبات پايههاى پل در بستر رود كاملا تأمين گردد.به طور كلى در احداث پلها مواردى از قبيل محل مناسب از نظر مسير رودخانه، پهناى مناسب بستر رودخانه، متغير نبودن مسير رودخانه، مناسب بودن شدت جريان رودخانه در محل برپايى پل، جنس زمين، مصالح، نقشه و طرح پايهها، بدنه و محاسبه مقاومتها به هنگام طغيان آب بايد مورد توجه قرار گيرد.مصالح مورد استفاده در ديواره پايههاى پل عمدتاً سنگهاى تراشيده و ملاط ساروج و در بخش داخلى، قلوه سنگ، سنگهاى طبيعى كوهستان و شفته آهك يا ملاط ساروج مىباشد. در برخى از پلها نيز قطعات سنگهاى تراشيده پايهها توسط بستهاى فلزى به يكديگر و توسط ملاط ساروج از پشت به ساير قسمتهاى پل متصل مىشود.در سرزمين ايران در طى دوران مختلف پلهاى بسيارى احداث گرديده كه برخى از آنان همچنان پابرجاست. بيشترين تعداد پلهاى بزرگ در مسير رودهاى خوزستان و منطقه بندرعباس كه مهمترين راههاى كاروان روى ايران در آن مناطق واقع بودهاند و آب آنها داراى جريانهاى شديد غيرقابل كنترل بوده است، بنا شدهاند. در كرانه درياى خزر نيز پلهاى بزرگى ساخته شدهاند كه راههاى كاروان روى كناره دشتهاى مرتفع فلات مركزى را به راههاى كوهستانى متصل مىنمايند. در سرزمينهاى مسطح مركزى نيز پلهاى زيادى روى رودخانههاى پرآب منطقه ايجاد شدهاند.پلهاى ايجاد شده در شمال غربى تخت‌جمشيد در دوران هخامنشى، پل والرين در شوشتر، پل دختر در شمال غربى انديمشك، پل واقع در جندىشاپور مربوط به دوران ساسانى، بند امير واقع در 15 كيلومترى جنوب تخت جمشيد مربوط به دوران آلبويه، پل شهرستان در اصفهان مربوط به دوران سلجوقى، پل قافلانكو بر روى رودخانه قزل اوزون مربوط به دوران تيمورى، پل جاجرود مربوط به دوران شاه عباس صفوى، پل اللّه وردىخان يا سى و سه پل، پل خواجو، پل خان و پل رود كول مربوط به دوران صفوى از جمله پلهاى تاریخی ایران مىباشند.
منابع: پلهاى قديمى ايران، محمد على مخلصى، سازمان ميراث فرهنگى، تهران، 1379 / دانشنامه جهان اسلام، زير نظر غلامعلى حدادعادل، بنياد دايرة المعارف اسلامى، تهران، 1379، ج 5، ص 671 / دايرة المعارف تاريخى ايران در دوره اسلامى، بناهاى عامالمنفعه، كاظم ملازاده، مريم محمدى، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1379، ص 17 / دايرة المعارف تشيع، زير نظر احمد صدر حاج سيدجوادى، كامران فانى، بهاءالدين خرمشاهى، دایرﺓالمعارف تشیع با همکاری سازمان نشر یادآوران، تهران، 1366، ج 3، ص 619 / معمارى ايران (دوره اسلامى)، به كوشش محمديوسف كيانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ص 129 / Encyclopedia Iranica. Edited by Ehsan Yarshater. Routledge & kegan Paul. London. Boston and Henley. 1985. Vol. 4. P. 449.
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
