آرامگاه شاعر بزرگ قرن هشتم ﻫ..ق خواجه‌شمس‌الدين محمد حافظ است كه در شمال شهر شيراز، پايينتر از دروازه قرآن، در خاك مصلى (يكى از قبرستانهاى معروف شيراز) قرار دارد و مساحت آن 21825 متر مربع مىباشد و زير بناى آن 1932 متر مربع است.65 سال پس از وفات حافظ، يعنى در سال 856ﻫ..ق 1452م شمس الدين محمد يغمايى وزير ميرزا ابوالقاسم بابر گوركانى (پسر ميرزا بايسنغر نواده شاهرخ بن تيمور) حاكم فارس، براى اولين بار عمارتى گنبدى شكل را بر فراز مقبره حافظ بنا كرد و در جلو اين عمارت، حوض بزرگى ساخت كه از آب ركن آباد پر مىشد. اين بنا يك بار در اوايل قرن يازدهم هجرى، در زمان حكومت شاه عباس كبير و ديگر بار، 350 سال پس ازوفات حافظ به دستور نادر شاه افشار مرمت شد. در سال 1187ﻫ..ق كريمخان زند بر مقبره حافظ، بارگاهى به سبك بناهاى خود ساخت و بر تربتش سنگى مرمرين نهاد كه امروز نيز باقى است. بر روى اين سنگ، دو غزل از ديوان حافظ با مطلع:
«مژده وصل تو كو كز سر جان برخيزم
طاير قدسم و از هر دو جهان برخيزم»
و:
«اى دل غلام شاه جهان باش و شاه باش
پيوسته در حمايت لطف اله باش»
به شيوه نستعليق توسط حاجى آقاسى بيگ افشار آذربايجانى نگاشته شده است. هم چنين تالارى با چهار ستون سنگى يكپارچه بلند ساخت كه از طرف شمال و جنوب گشاده بود و در دو سوى آن، دو اتاق بنا كرد به گونهاى كه مقبره حافظ در پشت اين بنا قرار مىگرفت. در جلو آن نيز باغ بزرگى را احداث نمود. پس از كريمخان زند در سال 1273ﻫ..ق طهماسب ميرزا «مؤيدالدوله» حكمران فارس، آرامگاه حافظ را بار ديگر تعمير و مرمت كرد و در سال 1295ﻫ..ق معتمدالدوله فرهادميرزا فرمانرواى فارس در گرداگرد مقبره حافظ، معجرى چوبى ساخت. پس از آن در سال 1317ﻫ..ق «اردشير» زردشتى يزدى، بار ديگر بارگاه حافظ را مرمت كرد و بر فراز آرامگاهش، معجرى بنا كرد، اما حاج سيدعلى اكبر فال اسيرى به دليل زردشتى بودن اردشير، بناى مرمت شده را ويران ساخت.
اين بنا تا سال 1319ﻫ..ق همچنان ويران باقى ماند تا اين كه شاهزاده ملك منصور ملقب به شعاع‌السلطنه حاكم فارس، به يارى على اكبر مزيّن‌الدوله نقاش باشى، معجرى آهنين بر فراز آرامگاه حافظ ساخت و كتيبهاى بر آن قرار داد.در سال 1310«دبير اعظم بهرامى» استاندار فارس، بر ديوار جنوبى حافظيه سر در بزرگى از سنگ نصب نمود و در جهت آبادى نارنجستان آن تلاش كرد. در سال 1314 سرهنگ على رياضى (رييس فرهنگ فارس) با هميارى على اصغر حكمت و نظارت على سامى و با طراحى آندره گدار فرانسوى، بازسازى بناى حافظيه را آغاز كردند. بناى كنونى حافظيه بنا بر اسلوب دوران كريمخان زند است. سنگ قبر حافظ به ارتفاع يك متر از سطح زمين قرار گرفته و به وسيله پنج رديف پلكان سنگى مدور احاطه شده است. بر فراز بارگاهش گنبدى مسى به شكل كلاه دراويش (ترك ترك) بر روى هشت ستون به ارتفاع ده متر، بنا شده و از درون با كاشىهاى هفت رنگ معرق كاشى كارى شده است. هم چنين در سقف آرامگاه هشت بيت از غزل:
«حجاب چهره جان مىشود غبار تنم
خوشا دمى كه از آن چهره پرده برفكنم»
بر روى كاشىهايى با زمينه آبى رنگ با خط ثلث نگاشته شده است. رواق چهارستونه كريمخان زند به صورت تالارى وسيع، داراى بيست ستون سنگى بلند، 56 متر طول و 7 متر عرض درآمده است به گونهاى كه چهار ستون دوران كريمخانى در وسط اين بنا قرار گرفته است. بر روى ديوارهاى دو طرف رواق، سنگهاى مرمرين نهاده شده است و بر فراز اين سنگها، كتيبهاى قرار گرفته كه بر روى آن غزل:
«روضه خلدبرين خلوت درويشان است
مايه محتشمى خدمت درويشان است»
از روى خط مير عماد توسط هنرمندان شيرازى بر روى كاشى با زمينه آبى نوشته شده است. در زيرزمين رواق، آب‌انبارِ حافظيه (---> آب انبارهای کریم‌خانی) قرار گرفته است.
اين تالار بيست ستونه، حافظيه را به دو قسمت شمالى و جنوبى تقسيم كرده، به گونهاى كه مقبره حافظ در ناحيه شمالى قرار گرفته است. هم چنين در اين قسمت كتابخانهاى با مساحت 440 متر مربع حاوى ده هزار جلد كتاب وجود دارد كه هم‌اکنون به عنوان مركز حافظ‌شناسى مورد استفاده قرار مىگيرد. درختان نارنج و دو حوض مستطيل بزرگ شرقى و غربى نيز در اين قسمت وجود دارد كه اين حوضها منبع آب حوضهاى بزرگ باغ ورودى است. قهوهخانهاى سنتى با مساحت 330 متر مربع نيز در اين ناحيه قرار گرفته است. در سمت جنوب غربى مقبره، ايوان و سالن بزرگى متعلق به آرامگاه قوام با دو اتاق در جانب آن و شش اتاق ديگر وجود دارد كه سه تا به آرامگاه و سه تا به كلاسهاى نقاشى، مينياتور معرق سازى و ساز سازى متعلق است. در پشت اين آرامگاه (آرامگاه قوام) فضايى سبز با يك حوض سيمانى وجود دارد كه آرامگاه غلامحسين صاحبديوانى است. در سمت شرق مقبره، ديواره داراى 14 طاق‌نماست كه آرامگاه خاندان معدل نيز در همين قسمت است. بر ديوارهاى اين بخش از حافظيه غزلهايى از ديوان حافظ بر روى كاشى نوشته شده است. بر روى ديوار شمالى غزلى با مطلع:
«سحرم هاتف ميخانه به دولت خواهى
گفت: باز آى كه ديرينه اين درگاهى»
و بر ديوار جنوبى غزل:
«چو بشنوى سخن اهل دل مگو كه خطاست
سخن شناس نئى جان من خطا اينجاست»
و بر ديوار شرقى غزل:
«مزرع سبز فلك ديدم و داس مه نو
يادم از كِشته خويش آمد و هنگام درو»
و بر ديوار غربى غزل:
«بيا كه قصر امل سخت سست بنياد است
بيار باده كه بنياد عمر بر باد است»
با خط اميرالكتاب حاج ميرزا عبدالحميد ملك الكلامى كردستانى نگاشته شده است.
در قسمت جنوبى حافظيه، باغچههاى بزرگى وجود دارد كه گرداگرد آنها گل كارى شده و مابين آنها دو حوض مربع ـ مستطيل بزرگ است. (سنگهاى لبه اين حوضها همان سنگهاى حوض باغ شمالى موزه پارس است كه پس از امتداد خيابان كريمخان زند به سمت بازار وكيل، آن را خراب كرده، به حافظيه منتقل كردند) و دو طرف حياط، نارنجستان بزرگى وجود دارد. ديوارهاى جنوبى و در ورودى باغ از نردههاى آهنى ساده ساخته شده است و بر نماى خارجى تالار، رو به سمت باغ ورودى غزل:
«گلعذارى ز گلستان جهان ما را بس
زاين چمن سايه آن سرو روان ما را بس»
نگاشته شده است.مساحت بخش جنوبى از در ورودى باغ تا پلكانهاى رواق ميانى، 9983 متر مربع مىباشد. اجرای طرح جامع توسعه حافظیه با تصویب شورای توسعه فرهنگی استان فارس از سال 1380 شروع شده است که براساس آن و با خرید و تخریب خانه‌های اطراف حافظیه و الحاق باغ جهان‌نما و باغ‌های اطراف، مساحت آن به نزدیک 20 هکتار با کاربری‌های مختلف فرهنگی و براساس طرح جامع احیاء مجموعۀ حافظیه افزایش خواهد یافت. از سال 1376 به پیشنهاد بنیاد فارس‌شناسی 20 مهرماه به نام روز حافظ نامگذاری شد و همه ساله برنامه‌های ویژه‌ای در محوطه آرامگاه برگزار می‌گردد. در جوار تربت حافظ عدهاى از مشاهير به خاك سپرده شدهاند كه برخى از آنها عبارتنداز: شيخ محمد اهلى شيرازى، ميرزا نصير ملقب به فرصت الدوله، حجةالاسلام آقا سيد على مجتهدى كازرونى، آقا محمد هاشم ذهبى، سالار جنگ، محمد خليل رجايى، حميدى شيرازى، ميرزا محمد شفيع وصال شيرازى، دكتر لطفعلى صورتگر، فريدون توللى، رسول پرويزى، على محمد قوام الملك و فرزندانش، حميد ديرين، رضوى سروستانى، حسين مژده، سیدعلی مزارعی و...
اين آرامگاه در تاريخ 18/9/1354 با شماره 1009 در فهرست آثار ملى ايران به ثبت رسيده است.
منابع: آثار عجم، فرصتالدوله شيرازى، انتشارات بامداد، 1362، ص 469، 473 / اقليم پارس، سيد محمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 53 / بزرگان شيراز، رحمتاللّه مهراز، انتشارات انجمن آثار ملى، شيراز، 1348، ص 301 / بناهاى تاريخى و آثار هنرى جلگه شيراز، علىنقى بهروزى، انتشارات اداره كل فرهنگ و هنر استان فارس، 1349، ص 62 / تاريخ بافت قديمى شيراز، كرامتاللّه افسر، انتشارات انجمن آثار ملى، تهران، 1353، ص 148 / جغرافياى كامل ايران، عبدالرضا فرجى، دبيران گروههاى آموزشى جغرافياى استانها، شركت چاپ و نشر ايران، تهران، 1366، ج 2، ص 860 / دايرة المعارف بناهاى تاريخى ايران در دوره اسلامى، بناهاى آرامگاهى، ويرايش محمدمهدى عقابى، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1376، ص 45، 441، 514 / دايرة المعارف فارسى، غلامحسين مصاحب، انتشارات فرانكلين، 1345، ج 1، ص 827 / راهنماى آثار تاريخى شيراز، بهمن كريمى، انتشارات اقبال، 1343، ص 19 / سفرنامه دیالافوآ در زمان قاجاریه، ترجمه فره‌وشی، کتاب‌فروشی خیام، تهران، 1361، ص 418 / شيراز در گذشته و حال، حسن امداد، اتحاديه مطبوعاتى فارس، ص 166 / شيراز شهر جاويدان، على سامى، انتشارات نويد شيراز، 1363، ص 366 / فارسنامه ناصرى، حاج ميرزا حسن حسينى فسايى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، اميركبير، تهران، 1367، ج 2، ص 1201 / فرهنگ فارسى دكتر معين، محمد معين، اميركبير، تهران، 1353، ج 1، ص 827 / كارنامه انجمن آثار ملى، حسين بحرالعلومى، انجمن آثار ملى، تهران، 1355، ص 747 / لغتنامه دهخدا، علىاكبر دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، 1372، ج 5، ص 7507 / مراكز فرهنگى فارس، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، سازمان برنامه و بودجه استان فارس، 1372، ج 1، ص 156 / معمارى ايران (دوره اسلامى)، به كوشش محمديوسف كيانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ج 2، ص 87.
کوروش کمالي سروستاني
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
