از بناهاى دوران كريمخان زند است كه در شيراز (در محله ميدان شاه)، جنب مسجد وكيل، (خيابان طالقانى) قرار گرفته است. حمام وكيل داراى مساحت 1350 متر و زيربنايى برابر با 1350 متر است.
اين حمام كه به عنوان حمام عمومى شهر شناخته مىشد، داراى چهار قسمت مرتبط به يكديگر است.
مدخل ورودى اين حمام هم اينك يك هشتى است كه در ابتدا وجود نداشته و در دوره پهلوى احداث شده است. اين هشتى داراى سقفى با گچكارى برجسته است. پس از آن سربينه حمام به شكل هشت ضلعى منظم و وسيعى ديده مىشود كه بيشترين تزيينات را داراست. آهكبرىهاى سقف و ديوارهاى اين قسمت مربوط به دوران كريمخانى بوده كه بيشتر به شكل طرحهاى گلدانى است اما در زمان قاجاريه، آثار زنديه كلنگى شده و قاجاريان بر روى آن آهكبرىهايى به شكل داستانهاى اساطيرى (معراج حضرت رسول(ص)، داستان شيرين و فرهاد، داستان پيرزن و سلطان سنجر و داستان بيژن و منيژه) انجام دادهاند. در حال حاضر نيز به جهت تنوع بيشتر طرحهاى قاجارى، يكى دو طرح زندى مرمت شده و در بقيه قسمتها طرحهاى قاجارى حفظ شدهاند. هورنور يا جامخانههايى كه در سقف تعبيه شدهاند، روشنايى اين قسمت را تأمين مىكنند. در اطراف اين سربينه، سكوهايى براى تعويض لباس ساخته شده و چهار حوض سنگى نيز جهت استحمام در آن وجود دارد. ستونهاى اين حمام از جنس سنگ گندمك گوگرددار و سخت است. اين ستونها يك پارچه هستند و بر روى آنها به فرم مهندسى، مقرنس گچى كم عمق ديده مىشود ولى مقرنس آن برجسته است.
در وسط محوطه حوضی هشت ضلعی با دیواره‌هایی از سنگ‌های یکپارچه قرار دارد. در وسط این حوض فواره‌ای از همان نوع سنگ تعبیه شده است. این حوض 60 سانتی‌متر از کف اصلی سربینه پایین‌تر است. در جدار این سطح، فضاهای نیم متری در سنگ حجاری شده که جایگاه قرار گرفتن کفش‌هاست. بعد از این سطح، کف اصلی سربینه و صفه‌های اطراف آن قرار دارد که مخصوص استراحت و تعویض لباس است. در یک سمت این محوطه راهرويى است كه به هشتى دوم منتهى مىشود. در كف حمام چندين رج آجر آب خورده كار شده و بين آنها ساروج ريختهاند تا فشار آب را تحمل كند.در دوران پهلوى حمام به دو بخش تقسيم شد. بخشى از آن سربينه حمام بود كه به زورخانه تبديل شد.در برزخ يا هشتى دوم كه به گرمخانه مىرود، قسمتى وجود داشته (در سمت راست ورودى هشتى دوم) كه ديوارى ضخيم، قطور و تو پُر بوده و در بالاى آن (در پشت بام) حوض آبى بوده كه آب حمام از آنجا تأمين مىشده، پس از تبديل سربينه به زورخانه، اين ديوار برداشته شد و راهى به خيابان طالقانى گشوده شد كه به در ورودى حمام تبديل گشت. هم اينك اين در مسدود شده است. پس از عبور از هشتى دوم به گرمخانه حمام وارد مىشويم كه داراى سه خزينه آب گرم، آب سرد و آب ولرم است. در زير اين خزينهها كانالهايى به نام گربهرو جهت گرم كردن حمام وجود دارد. آبرسانى به اين حمام از طريق چاهى در ضلع غربى (گاو چاه) صورت مىگرفت. در زير خزينه اصلى (آب گرم) تون حمام قرار دارد. در كف حمام نيز گربهروهايى وجود دارد كه در بدنه ديوار به دودكش منتهى مىشود، اين گربهروها علاوه بر آن كه گرماى اضافى تون را به كف حمام منتقل مىكنند، دودههاى ناشى از سوخت را نيز به بيرون هدايت مىكنند.
گرمخانه حمام نسبتاً بزرگ و وسیع است. پوشش طاق و گنبد این محوطه در میانه بر روی چهار ستون سنگی یکپارچه که به شیوه مارپیچی تراش خورده‌اند، قرار گرفته است. در زوایای دو ضلع شرقی و غربی گرمخانه دو شاه‌نشین نسبتاً بزرگ قرار گرفته که در وسط هر یک حوض سنگی فواره‌داری وجود دارد . این شاه‌نشین‌ها ویژه استحمام اعیان بوده است. در قسمت جنوبی گرمخانه سه خزینۀ آب است که خزینه میانی از دو تای دیگر بزرگ‌تر و مخصوص آب گرم و دو دیگر ویژه آب سرد و ولرم بوده است. در قسمت جنوب شرقی و غربی خزینه‌ها دو جایگاه بوده، معروف به «خلوتگاه» که ازارۀ آن مرمری است و دیوارهایش آهکبری زیبایی داشته است. در وسط نیز دو حوض سنگی فواره‌دار بوده که یکی از آنها از بین رفته است. هم‌چنین یک سنگ بزرگ سکومانند و چند حوضچه سنگی برداشت آب در حمام وجود دارد.در ته خزینۀ آب گرم، دو دیگ بزرگ مسی وجود دارد که مربوط به زمان بعد از دوران زندیه است. دیگ‌های اصلی و هفت‌جوش حمام از میان رفته و دیگ‌های جدید برای گرم کردن آب جایگزین آنها شده است.در زمان پهلوى برخى از قسمتهاى حمام به نمره خصوصى تبديل شد، چنان كه از دو شاهنشين قرينه با دو حوض سنگى موجود در فضاى حمام، شاهنشين سمت راست به نمره خصوصى تبديل شد. هم‌اينك حوض سنگى آن از بين رفته است. دو شاهنشين اختصاصى ديگر پس از اين دو شاهنشين وجود دارد كه شاهنشين سمت راست در طرفين خزينهها، به نمره خصوصى تبديل شده بود.حمام وكيل كه به علت تغيير وضع حمامهاى عمومى از صورت قبلى خارج شده بود، در سال 1351 توسط اداره باستانشناسى مورد مرمت و تعمير قرار گرفت. مرمت نهايى اين بنا در سالهاى اخير توسط سازمان ميراث فرهنگى فارس صورت گرفت و پس از آن به چايخانه و سفره‌خانۀ سنتی تبديل شد. هم‌اينك نيز از اين مكان به عنوان رستوران استفاده مىشود. اين بنا در تاریخ 13/3/1351 با شماره 917 در فهرست آثار ملى ايران به ثبت رسيده است.
منابع: آثار عجم، فرصتالدوله شيرازى، انتشارات بامداد، 1362، ص 505 / اقليم پارس، سيد محمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 60 / دايرة المعارف بناهاى تاريخى ايران در دوره اسلامى، بناهاى عامالمنفعه، كاظم ملازاده، مريم محمدى، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1379، ص 154 / شيراز در گذشته و حال، حسن امداد، اتحاديه مطبوعاتى فارس، ص 201 / شيراز و فارس، اداره سير و سياحت و اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامى فارس، شيراز، 1371، ص 30 / گنجنامه، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دانشگاه شهید بهشتی با همکاری روزنه، 1383، ج 18، ص 76 / مراكز فرهنگى فارس، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، سازمان برنامه و بودجه استان فارس، 1372، ج 1، ص 142 / معمارى ايران (دوره اسلامى)، به كوشش محمديوسف كيانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ج 2، ص 207.
کوروش کمالي سروستاني
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
