از خانههاى قديمى شيراز است كه در خيابان لطفعلى خان زند بالاتر از خيابان درب شيخ و در ضلع غربى نارنجستان قوام قرار دارد. اين خانه متعلق به خاندان قوامالملك بوده و به خانه زينتالملوك معروف است. اين عمارت كه به فاصله يك كوچه از نارنجستان قوام قرار گرفته است و به وسيله يك راه زيرزمينى بدان مرتبط بوده «اندرونى قوام» و محل رفت و آمد محارم قوام بدان جا بوده است.
هم‌چنين اين خانه به سبب سكونت خانم زينت الملوك قوامى (دختر قوام الملك چهارم) به خانه خانم زينت الملوك مشهور شده است. اين بنا با زير بنايى برابر با 2768 مترمربع و مساحتى برابر با 3290 مترمربع از آثار بر جاى مانده دوره قاجاريه است. ساخت اين بنا در حدود سال 1290ﻫ..ق به وسيله على محمدخان قوام الملك دوم (نوه حاج ابراهيم خان كلانتر اعتماد الدوله شيرازى) آغاز گرديد و در سال 1302ﻫ..ق به وسيله محمد رضا خان قوام الملك سوم به پايان رسيده است. درِ ورودى اين خانه، معرق كارى شده است. در كنار درِ ورودى منزل دو سكوى نشيمن سنگى به ارتفاع 70 سانتىمتر وجود دارد. در كنار اين دو سكو نيز تصوير دو سرباز با لباس قاجارى در حالى كه اسلحه به دست دارند، بر سنگى به ارتفاع 130 سانتىمتر نقر شده است. برفراز سر در ورودى نيز كتيبهاى سنگى قرار دارد كه در انتهاى آن تاريخ 1300ﻫ..ق حك شده است. پس از گذر از در ورودى اين خانه، يك هشتى وجود دارد. در سمت چپ اين هشتى، درگاه ورودى به حياط خانه وجود دارد. روبه‌روى اين درگاه، اتاقك كوچكى واقع شده كه محل استقرار نگهبان مىباشد. در حياط اين بنا علاوه بر ازارههاى سنگى حجارى شده و مشبك كارى شده، دو باغچه زيبا، يك حوض بزرگ كه از شش قطعه سنگ يكپارچه تشكيل شده و يك حوض كوچك وجود دارد. اين خانه در چهار جبهه حياط داراى فضاست. اندرونى قوام داراى يك محور اصلى طولى است كه در امتداد آن و در ضلع غربى يك اتاق بزرگ ارسى پنج دركَى (تالار آينه) قرار دارد.
كاشى كارى هفت رنگ هلالى شكل كه در پيشانى بالاى ساختمان قرار گرفته است، از زيبايى خاصى برخوردار است. در اين كاشى كارى تصاوير خورشيد، دو فرشته، دو شير شمشير به دست، همراه با آيه «نصر من اللّه و فتح قريب» مشاهده مىشود. در اطراف اين حياط، ازاره ديوارها كه از سنگ گندمك و با نقوش گل و بوته تزيين شده و برخى به صورت پنجرههاى مشبك ساخته شدهاند، جهت تهويه هوا و روشنايى زيرزمين نيز مورد استفاده واقع شدهاند. اين بنا داراى بيش از 20 اتاق است. اين اتاقها علاوه بر گچبرى و نقاشى و آيينهكارى زيبا و نفيس، در طبقه اول در ضلع شمال، غرب و جنوب به يكديگر نيز راه دارند. به گونهاى كه مىتوان بدون وارد شدن به حياط، از جنوبىترين اتاق به شمالىترين آنها راه پيدا كرد.
كف راهروهاى طبقه اول اين ساختمان پوشيده از كاشىهاى خوش نقش و نگار آبى رنگ و نيز كاشى هفت‌رنگ با نقش منظره است. بدنه و ديوارههاى اتاق پنجدرى ضلع شمالى و نيز سقف و دو گوشواره تالار آينه ضلع غربى، آيينهكارى شده است. سقف چوبى اتاقها با نقاشى تصاوير گوناگونى از حيوانات، پرندگان و گل و بوته آراسته شده است. تالار اصلى ساختمان در ضلع غربى آن واقع شده است. اين تالار داراى نقاشىها و آيينه كارىهاى زيبايى است. در بخشهايى از آن و نيز در برخى از اتاقهاى اين بنا، تصاويرى از زنان و كودكان اروپايى مشاهده مىشود كه نشان دهنده تأثير پذيرى معمارى قاجاريه از معمارى و هنر اروپايى است. اين اتاق كه به سال 1302ﻫ..ق آيينهكارى شده است، از شكوه و زيبايى چشمگيرى برخوردار است.
در جبهه روبه‌روى تالار آينه، يك تالار تابستانه قرار دارد. با عقب كشيده شدن اين تالار در سر دونبش، دو نيم‌ستون مشبك كاشى با هلالى سرستون مقرنس كارى شده و پايه ستون گلدانى سنگى حاصل شده كه در پشت آنها دو اتاق سه درى واقع شده است. در ميان حياط به وجود آمده بين اين دو سه درى و تالار تابستانى حوضى سنگى قرار گرفته است. در پشت سه درىها و در ضلع جنوبى و شمالى تالار تابستانى اتاق ديگر وجود دارد. سه درى و اتاق جنوبى هم اكنون تبديل به كتابخانه اهدايى عبدالعلى دستغيب گرديده است. زيرزمين ضلع شرقى بنا كه به تازگى مرمت شده است، به وسيله يك هشتى كه در زير كوچه احداث شده، به نارنجستان قوام ارتباط دارد. اين زيرزمين هم اينك تبديل به نگارخانه فارس شده است. اندرون هم چنين يك حياط كوچكتر ديگر نيز دارد كه دو دستشويى در آن قرار گرفته است. زيرزمين بزرگ اين خانه كه در سه ضلع جنوب، غرب و شمال بنا قرار دارد از طريق چهار راه پله به صحن حياط راه مىيابد. بخشى از اين زيرزمين كه ديوارها و سقف آن همگى آجركارى شده است، در گذشته به عنوان اسلحهخانه مورد استفاده قرار مىگرفته، بخشى ديگر كه از اتاقهاى متعدد تشكيل شده بوده نيز به عنوان محلى جهت نگهدارى مواد غذايى مورد استفاده قرار مىگرفته است. در بخش ميانى زير زمين جايگاهى جهت استراحت در فصل تابستان در نظر گرفته شده كه تزيينات آجركارى در آن به كار رفته است. در حال حاضر اين زيرزمين داراى دو در، يكى در جنوب شرقى و ديگرى در شمال شرقى است.
اين بنا از سال 1373 در اختيار بنياد فارسشناسى قرار گرفت و با همكارى سازمان ميراث فرهنگى و اعتبارات استانى و كمكهاى مردمى مرمت آن آغاز شد. زيرزمين اين خانه در سال 1374 با مرمت و تجهيز به «نگارخانه فارس» تبديل شد كه به طور مرتب آثار هنرمندان فارس و ايران و ديگر كشورها در آن به نمايش گذاشته مىشد كه هم اينك تبديل به موزه تاریخ فارس (---> موزه تاریخ فارس) شده است. هم‌چنين سالن و اتاق گوشواره شمالى در طبقه دوم به تالار موسيقى، كنفرانس و سالن نمايش فيلم تبديل شده است.خانه زينتالملوك كه هم اينك محل استقرار دفتر بنيادفارسشناسى است، دربرگيرنده مركز انجمنهاى دوستداران محيط زيست فارس، هنرمندان جوان فارس، دوستداران ميراث فرهنگى فارس، فرهنگ و ادب فارس، عكس، گرافيك و نيز انجمن حمايت از حقوق كودكان فارس و نیز کتابخانه تخصصی تاریخ و هنر مىباشد.ساختمان بنياد فارسشناسى (خانه زينت الملوك) در تاریخ 1352 با شماره 938 در فهرست آثار ملى ايران به ثبت رسيده است.
منابع: بناهاى تاريخى و آثار هنرى جلگه شيراز، علىنقى بهروزى، انتشارات اداره كل فرهنگ و هنر استان فارس، 1349، ص 248 / تاريخ بافت قديمى شيراز، كرامتاللّه افسر، انتشارات انجمن آثار ملى، تهران، 1353، ص 287 / تحقیقات میدانی / شيراز شهر جاويدان، على سامى، انتشارات نويد شيراز، 1363، ص 599.
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
