از خانههاى دوران قاجاريه در شيراز است كه در محله گودعربان، در مجاورت خيابان لطفعلىخان زند و در كنار مسجد نصيرالملك واقع شده است.
اين خانه بخشى از مجموعه بزرگ جلو خان (فضايى شبيه به ميدان) حمام، آب انبار و مسجد بوده كه توسط حاجى ميرزا حسنعلى خان نصيرالملك، فرزند سوم حاجى قوامالملك و از حاكمان فارس در دوره قاجاريه، ساخته شده و هم اينك جلو خان و حمام آن تخريب شده است.
اين خانه داراى دو حياط شمالى و جنوبى است كه يك محور اصلى طولى دارد كه در راستاى آن، اندرونى و اتاق بزرگ ارسى آن و بيرونى و اتاق ارسى بيرونى قرار گرفته است. از اين مجموعه، تنها اندرونى خانه و اتاق ارسى چليپاشكل آن باقى مانده و بيرونى تبديل به كلانترى نیروی انتظامی شده بود و فعلاً متروک است. ورودى خانه در ابتدا در يك جلو خان قرار داشته كه با احداث خيابان، جلوخان، هشتى و بخشى از پله ارتباطى به اتاقهاى جانبى اندرونى نيز تخريب شده است.
آن چه هم اكنون از منزل نصيرالملك باقى مانده است شامل تالار اصلى (تالار آيينه)، قسمتى از حياط اندرونى، بيرونى و زيرزمين است. پس از عبور از يك راهروى كوچك با تزيينات گچبرى به رنگ سبز يشمى اتاق كوچكى قرار دارد كه به تالار آيينه منتهى مىشود. اين تالار كاملا به صورت قرينه ساخته شده است. در دو ضلع شمالى و جنوبى اين تالار دو درك بزرگ ارسى سراسرى با گره چينىهاى ظريف و شيشههاى رنگى كه به دو حياط اندرونى و بيرونى ارتباط دارد، وجود دارد. تالار داراى سه فضا شامل يك شاه نشين مركزى و دو اتاق در دو سمت آن است. در مقابل هر كدام از اين فضاها يك جفت ستون با تزيينات آيينهكارى وجود دارد و از دو طرف با دركهايى ارسى به دو اتاق مجاور باز مىشود، كليه درهايى كه از اتاقها به تالار آينه باز مىشوند، چوبى بوده و نقاشى شدهاند. اين دو اتاق كوچك احتمالاً محل خدمتكاران جهت پذيرايى از مهمانان در تالار بوده است. طبقه دوم بنا، بر روى اين اتاقها واقع شده است، اما تالار يك طبقه و سقفش به اندازه دو طبقه مرتفع است. در طبقه دوم در دو طرف شرق و غرب، دو اتاق كه از طريق سه درك (ارسى) به تالار اصلى ديد دارند، احداث شده است. اين اتاقها احتمالاً به منظور حضور غير مستقيم خانمها در مراسم و مهمانىهاى تالار ساخته شده است. پشت اتاقهاى جنب تالار در هر طرف راهرويى وجود دارد، راه پله طبقه دوم در اين راهروهاست. يكى از اين پلهها در جريان خيابان سازى خراب شده و اكنون در بازسازى و مرمت جديد اين راه پله و قسمتى از هشتى ورودى منزل ساخته شده است. در اضلاع جنوبى و غربى حياط بيرونى ساختمانهايى جهت استقرار مستخدمين و خدمه احداث شده است.
منزل نصيرالملك داراى زيرزمين وسيع و پيچ در پيچى است كه قوسها و نورگيرهاى مشبك سنگى زيبايى دارد. اين مشبكهاى سنگى به همراه تزيينات پيچك و گلدان، ارسىهاى گره‌چينى با شيشههاى رنگى، طاقهاى اطراف و حوض مستطيل شكل بزرگ مقابل تالار، به تالار زيبايى بخشيده است.
تزيينات گچ و آينه عمدهترين تزيينات منزل نصيرالملك را تشكيل مىدهند. اتاقهاى طبقه دوم داراى دو رديف طاقچه با تزيينات گچ و آينه است. تالار و اتاقها شامل طاقچهها، رفها با تزيينات گچ و آينه با نقوش تركيبى ايرانى و اروپايى است. سقف در دو طبقه به صورت تخت كوبى و داراي نقاشيهايي به سبك اروپايي است. در نقاشىها، تصاوير خانهها، كليساها و چهرههاى اروپايى ديده مىشود. در امتداد جنوبى راهرو شرقى كنار تالار اصلى گاو چاهى قرار دارد كه هنوز قسمتهايى از حوض و راه جلو چاه باقى مانده است. در سال‌های اخیر این خانه توسط سازمان میراث فرهنگی فارس مرمت شده است و اکنون از آن به عنوان پایگاه پژوهش بافت قدیم شیراز استفاده می‌شود.اين خانه در سال 30/2/1354 با شماره 1068 در فهرست آثار ملی به ثبت رسيده است.
منابع: تاريخ بافت قديمى شيراز، كرامتاللّه افسر، انتشارات انجمن آثار ملى، تهران، 1353، ص 279 / تحقیقات میدانی / مراكز فرهنگى فارس، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، سازمان برنامه و بودجه استان فارس، 1372، ج 1، ص 163.
کوروش کمالي سروستاني
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
