سد يا بند يكى از عوامل مهم آبادانى و گسترش كشاورزى بوده و به عنوان عاملى در جهت جمعآورى، ذخيره و تأمين آب و انرژى مورد نياز بخشهاى مختلف هر منطقه مورد استفاده قرار مىگيرد. هم چنين نقش مؤثرى در كنترل آبهاى طغيانى و اثرات تخريبى آن، جلوگيرى از فرسايش بستر رودخانه، بالا بردن سطح آبهاى زيرزمينى و افزايش ذخيره آبزيان رودخانه دارد. هم‌چنين محوطه آن به عنوان تفريحگاه نيز مورد استفاده قرار می‌گیرد.سدهاى قديمى ايران از نظر شكل و ساختار به سه گروه اصلى تقسيم مىشود: سدهاى وزنى، سدهاى قوسى و سدهاى پشت بنددار.براى انتخاب محل و ساخت سد، توجه به عواملى هم چون مقدار جريان آب رودخانه در فصول مختلف سال، شكل و عرض بستر رودخانه در محل برپايى سد، جنس بستر و زيربستر رودخانه در محل برپايى سد، دسترسى آسان به مصالح ساختمانى، امكان انحراف موقت آب رودخانه، سهولت انتقال آب مخزن سد و... ضرورى است.جنس بستر و زير بستر رودخانه، از اهميت ويژهاى برخوردار است.
بسترهاى صخرهاى و بسترهايى كه داراى طبقات غيرقابل نفوذ هستند، مناسب سد سازى بوده، اما بسترهاى رسوبى و قابل نفوذ، براى سد سازى مناسب نيستند. عمده مصالح سدهاى قديمى ايران شامل سنگ ـ در انواع تراشيده، قلوه و طبيعى كوهستان ـ آجر و ملاط ساروج و شفته آهكى بوده است. براى ساخت سد ابتدا ديوارهاى بيرونى سد و در مواردى تأسيسات آبگيرى آن با سنگهاى تراشيده يا آجر قدرى بالا آورده مىشده و سپس ميانه آنها را با ملاط ساروج و قلوه سنگ پر مىكردند و اين كار را تا رسيدن به تاج سد تكرار مىكردند. در ديواره سدهاى هخامنشى و ساسانى، قطعات سنگهاى تراشيده، به وسيله بستهاى فلزى به يكديگر و توسط ملاط ساروج از پشت به هسته مركزى متصل شدهاند و به صورت حجمى يكپارچه درآمدهاند.ملاط به كار رفته در سد سازى، به جهت مجاورت دايمى آن با آب و رطوبت بايد مقاومت زيادى داشته باشد. به همين منظور، از نوعى ملاط آهكى بنام ساروج استفاده مىشود. شكل و نماى بيرونى سد، براساس شكل و ابعاد بستر رودخانه و هم چنين نوع سد (وزنى، قوسى، پشتبنددار) تعيين مىشده است.با توجه به مقدار جريان آب رودخانه، متغير بودن سطح آب مخزن سد، نوع و كاركرد سد و هم‌چنين تحت فشار بودن طبقات زيرين آب درياچه سد، آبگيرى به طرق مختلف در سد انجام مىگيرد.يكى از شيوههاى پيشرفته آبگيرى از سد، ايجاد برجهاى آبگير در ديواره سدهاست. اين برجها شبيه چاههايى است كه از سطح تاج سد تا انتهاى تحتانى ديواره ادامه داشته و در ارتفاعات مختلف توسط حفرههايى به درياچه سد و در بخش تحتانى با حفرهاى به پايين دست سد راه مىيافت.
منابع: دايرة المعارف تاريخى ايران در دوره اسلامى، بناهاى عامالمنفعه، كاظم ملازاده، مريم محمدى، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1379، ص 17.
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
