آرامگاه شيخ مشرف‌الدين مصلح‌الدين سعدى شيرازى شاعر قرن هفتم است كه در سال 606ﻫ..ق در شيراز به دنيا آمد و در سال 695ﻫ..ق در شيراز درگذشت.

آرامگاه وى در شهر  شيراز و در دامنه كوه فهندژ، در انتهاى خيابان بوستان واقع شده است. اين مكان در ابتدا خانقاه شيخ بوده كه وى اواخر عمر خود را در آن‏جا مى‏گذرانيده و سپس در همان‏جا نيز مدفون گرديده است. براى اولين بار در قرن هفتم توسط خواجه شمس‌الدين محمد صاحبديوان وزير معروف آباقاآن، مقبره‏اى بر فراز قبر سعدى ساخته شد.در سال 998 ﻫ..ق به حكم يعقوب ذوالقدر، حكمران فارس، خانقاه شيخ ويران گرديد و اثرى از آن باقى نماند، تا اين كه در سال 1187ﻫ..ق به دستور كريم‏خان زند، عمارتى از گچ و آجر بر فراز مزار شيخ ساخته شد كه شامل دو طبقه بود.

طبقه زيرين داراى راهرويى بود كه پلكان طبقه دوم از آن‏جا شروع مى‏شد. در دو طرف راهرو دو اتاق كرسى‌دار ساخته شده بود. در اتاقى كه سمت شرقى راهرو بود، مقبره سعدى قرار داشت و معجرى چوبين آن را احاطه كرده بود. قسمت غربى راهرو نيز به موازات قسمت شرقى، شامل دو اتاق مى‏شد، كه بعدها شوريده (فصيح الملك) شاعر نابيناى شيرازى در اتاق غربى اين قسمت مدفون شد. طبقه بالاى ساختمان نيز همانند طبقه زيرين بود؛ با اين تفاوت كه بر روى اتاق شرقى كه قبر سعدى در آن جا بود، به احترام شيخ اتاقى ساخته نشده بود و سقف آن به اندازه دو طبقه ارتفاع داشت.

 اين بنا در دوره قاجاريه، در سال 1301 توسط فتحعلى‏خان صاحبديوان مرمت شد و چند سال بعد نيز حبيب‏اللّه خان قوام‏الملك دستور تعمير و ترميم قسمتى از بنا را صادر كرد و توليت آن به شیخ ملا زين‏العابدين شيرازى سپرده شد. بنايى كه در زمان كريم‏خان ساخته شده بود، تا سال 1327 برپا بود. در سال 1329 به كوشش على اصغر حكمت و توسط انجمن آثار ملى ايران، بقعه كنونى به جاى ساختمان قديمى براساس طرح مهندس محسن فروغي و مهندس علي صادقي ساخته شد و مراسم افتتاح رسمى آن در ارديبهشت ماه 1331 برگزار گرديد. ورودى مجموعه در راستاى ورودى آرامگاه است. ساختمان به سبك ايرانى ساخته شده است.

اين ساختمان داراى 8 ستون از سنگ‏هاى قهوه‏اى رنگ است كه در جلوى مقبره قرار دارند و اصل بنا با سنگ سفيد و كاشى كارى مزيّن شده است. بناى آرامگاه از بيرون به شكل مكعب است، اما در داخل هشت ضلعى است و با ديواره‏هايى از جنس مرمر و گنبدى لاجوردى ساخته شده است. بنا در سمت چپ به رواقى متصل مى‏شود كه در آن هفت‌طاق وجود دارد كه با كف‏سازى سياه رنگ به آرامگاه شوريده شيرازى پيوند مى‏خورد. اين آرامگاه در يك اتاق قرار دارد و كتيبه‏اى بر سر در آن است كه شاعر را معرفى مى‏كند و شعرى از خود شاعر بر كاشى‏هاى سرمه‏اى بر روى ديوار نوشته شده است.بناي اصلي آرامگاه سعدي 261 متر مربع مساحت دارد و در باغي به وسعت تقريبي 10000 متر مربع قرار گرفته است.

ساختمان اصلى آرامگاه شامل دو ايوان عمود بر هم است كه قبر شيخ در زاويه اين دو ايوان قرار گرفته است. بر روى آرامگاه گنبدى از كاشى‏هاى فيروزه‏اى رنگ ساخته شده است. سنگ‏هاى پايه بنا، سياه رنگ است و ستون‏ها و جلوى ايوان از سنگ قرمز مخصوصى ساخته شده است. نماى خارجى آرامگاه از سنگ تراورتن و نماى داخلى آن از سنگ مرمر است.سنگ قبر در وسط عمارتى هشت ضلعى قرار دارد و سقف آن با كاشى‏هاى فيروزه‏اى رنگ تزيين شده است. در هفت ضلع ساختمان، شش كتيبه قرار دارد كه از قسمت‏هايى از گلستان، بوستان، قصايد، بدايع و طيبات شيخ انتخاب گرديده و به خط ابراهيم بوذرى نوشته شده است. متن كتيبه ديگر، از على اصغر حكمت است كه در مورد چگونگى ساخت بنا توضيحاتى داده است.در ضلع غربى، قصيده‏اى با مطلع زير ديده مى‏شود:

در ضلع شمال شرقى ابياتى از بوستان با اين مطلع نوشته شده است:

در ضلع جنوب شرقى، كتيبه‏اى ديگر از حكايت گلستان با اين عبارت آغاز مى‏شود: «ياد دارم كه با كاروان همه شب رفته بودم...»در ضلع جنوب غربى، غزلى از بدايع با اين مطلع نوشته شده:

در ضلع شمال غربى ايوان (نزديك آرامگاه شوريده) دوازده بيت از قصيده‏اى با مطلع زير وجود دارد:

در ضلع شرقى نيز دوازده بيت از قصيده‏اى به خط نستعليق و با اين مطلع ديده مى‏شود:

در ضلع شمال غربى، غزلى از طيبات به خط شاهزاده ابراهيم سلطان فرزند شاهرخ تيمورى، با اين مطلع حك شده است:

على اكبر خان قوام الملك شيرازى، سنگ قبر كنونى را كه سماق سرخ كم رنگى است، بر روى قبر شيخ نصب كرد و كتيبه زير را كه از اشعار بوستان است، با خط نستعليق عالى بر آن نگاشت:

كل شى هالك و انت الباقى‏

در عمق ده مترى صحن آرامگاه، قناتى وجود دارد كه آب آن داراى مواد گوگردى و جيوه مى‏باشد، آب اين قنات به درون حوضى كه آن را حوض ماهى مى‏نامند و در زيرزمين جريان دارد، مى‏ريزد. اين حوض در سمت چپ آرامگاه واقع شده و در داخل به شكل هشت ضلعى است. حوض ماهى زير بنايى در حدود 25/30 متر دارد و به وسيله 28 پله به صحن آرامگاه متصل مى‏شود. مشهور است كه سعدى نزديك زاويه خود، حوضچه‏هايى از سنگ مرمر ساخته بود كه آب در آن‏ها جريان داشته است. شگون شستشوى خود در اين آب، خصوصاً در شب چهارشنبه سورى، جزء معتقدات مردم شيراز بوده است. كاشى كارى‏هاى داخل حوض ماهى كه به سبك معمارى سلجوقى است، در سال 1372 توسط استاد كاشيكار «تيرانداز» طراحى شده و توسط ميراث فرهنگى اجرا گرديده است. بر فراز حوض ماهى يك نورگير به شكل هشت ضلعى و دو نورگير چهار ضلعى در طرفين آن قرار دارد. زيرزمين سعديه امروزه به چايخانه سنتى تبديل شده است. دو ساختمان آجرى در كنار حوض ماهى وجود دارد كه مربوط به دفتر آرامگاه است.كتابخانه عمومى سعديه و ساختمانى ديگر كه سرويس‏هاى بهداشتى در آن قرار گرفته، در محوطه اين آرامگاه وجود دارد. محوطه باغ به سبك ايرانى گل كارى، درختكارى و باغچه بندى شده است. در وسط حياط دو حوض مستطيل شكل، با جهت شمالى ـ جنوبى در دو طرف محوطه آرامگاه قرار دارد و حوض ديگرى در جهت شرقى ـ غربى در مقابل ايوان اصلى بنا واقع شده است. بر روى در ورودى سعديه اين بيت نگاشته شده است:

قطعه‏هايى از كتيبه سنگى مربوط به سر درآرامگاه كه متعلق به زمان كريم‏خان زند بوده و در اثر سانحه‏اى در گذشته‏هاى دور شكسته شده، هم اكنون در درون آرامگاه محفوظ مانده است. اين قطعه ضمن خاكبردارى خيابان براى تعمير آسفالت از دل خاك بيرون آمده است. بر روى سنگ مذكور قسمتى از شعر سعدى به خط ثلث عالى با مطلع زير نوشته شده است:

در اطراف مقبره، قبور زيادى از بزرگان وجود دارد كه بنا به وصيت خود، در آن جا مدفون شده‏اند. طرح توسعه محوطه آرامگاه از سال 1380 و توسط شهرداری شیراز با همکاری سازمان مسکن و شهرسازی اجرا شده که طی آن وسعت سعدیه به 5/4 هکتار رسیده است. از سال 1376 به پیشنهاد بنیاد فارس‌شناسی اول اردیبهشت ماه به نام روز سعدی نامگذاری شد و همه ساله برنامه‌های ویژه‌ای در محوطه آرامگاه برگزار می‌شود. آرامگاه شيخ مشرف‏الدين سعدى شيرازى در تاریخ 18/9 /1354با شماره 1010 در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده است.

دانشنامه آثار تاريخي

کپی رایت © توسط دانشنامه فارس - (1071 مشاهده)