مقبره سيد ميراحمد(ع)، برادر بزرگ‌تر امام رضا(ع)، معروف به شاهچراغ در شيراز و در ميدان احمدى واقع شده است. سيد ميراحمد(ع) در فاصله سالهاى 193 تا 210ﻫ..ق در زمان خلافت مأمون خليفه عباسى براى ديدار برادرش حضرت امام رضا(ع) از راه فارس و شيراز عازم خراسان شد و در شيراز به شهادت رسيد و در همان جا به خاك سپرده شد. نخستين بار امير مقربالدين وزير اتابك ابوبكر به هنگام ساخت عمارتى در همان محل، آرامگاه وى را كشف نمود. بناى اصلى امامزاده به زمان اتابك ابوبكر سعد بن زنگى تعلق دارد.
اين آرامگاه داراى گنبد بزرگ كاشى كارى و معرق است كه نخستين بار در سال 623ﻫ..ق در زمان امير مقربالدين مسعود وزير اتابك ساخته شده است. پس از آن در سال 745ﻫ..ق در زمان آبش خاتون گنبد 72 تركى كه ارتفاع هر ترك آن 90 سانتىمتر بوده، بر روى بقعه ساخته شد. در سال 1142ﻫ..ق نادرشاه افشار پس از شكست دادن افغانها به جهت نذر خويش 1500 تومان و 720 مثقال زر ناب را براى ساخت قنديلى در زير سقف و گنبد حرم شاهچراغ هديه نمود. اين قنديل تا پيش از زلزله سال 1239ﻫ..ق برپا بود. در سال 1239ﻫ..ق اين گنبد به جهت زلزله تخريب گرديد. پس از آن در زمان فرمانروايى حسينعلى ميرزا قاجار اين گنبد تجديد بنا شد به گونهاى كه داراى شكمى برجسته شد كه 5/2 متر خارج از ساقه قرار گرفت. بر روى ساقه گنبد نيز سوره «طه» و چند آيه ديگر به گونه معرق كاشى‌كارى گرديد.
در سال 1269ﻫ..ق بر اثر زلزله بار ديگر گنبد داراى شكافى گرديد كه توسط محمدناصر خان ظهيرالدوله مرمت شد. بر اثر پيدايش شكافهايى ديگر در گنبد در حدود سال 1306 اداره اوقاف توسط سيد محمدحسين شريفى كلافهاى آهنى در درون گنبد تعبيه نمود. در اين سال آيينهكارى ديوارهاى داخلى حرم نيز انجام شد. آخرين بار نصيرالملك به تعمير آن پرداخت، اما به جهت نقص فنى اين گنبد در حدود سال 1336 برچيده شد و گنبدى پيازى شكل، با اسكلت فلزى از آهن، به ارتفاع 15 متر بر بارگاه ساخته شد و بر روى آن سيمان كارى، كاشى كارى و معرق عالى صورت گرفت. شكم بناى اين گنبد نسبت به گنبد پيشين فرو رفتهتر بود. بناى كنونى بقعه شامل ايوان اصلى با سقفى از چوب ساج مىباشد كه نامهاى خداوند و پيامبران با چوب نارنج و افرا بر آن نگاشته شده و در ضلع شرقى قرار گرفته است، هم‌چنين بناى كنونى حرم در پشت ايوان و چهار شاهنشين در چهار سوى حرم و مسجدى در سمت غرب حرم و اتاق و مقبرههاى متعددى را تشكيل مىدهد. بقعه داراى دو در است، در ورودى سمت ايوان كه توسط مسعود ميرزا ظل‌السلطان در سال 1289ﻫ..ق از نقره ساخته شده و به «ظل‌السلطانى» معروف است. در سال 1292ﻫ..ق شاهزاده ظل‌السلطان ساعت زنگدار ايرانى بر برج جنوبى بقعه نصب كرد. اين در، در سال 1345 به موزه آستانه انتقال يافت. درِ ديگر، در طلايى است كه توسط هنرمندان اصفهانى طلاكارى و ميناكارى شده است.
ضريح مطهر در شاهنشين زير گنبد و مسجد بالاى سر امامزاده كه كمى بالاتر از صحن حرم مىباشد، قرار دارد. اين ضريح در سال 1243ﻫ..ق توسط فتحعلى شاه قاجار ساخته شده، ميرزا حسينعلى متخلص به عالى شيرازى تاريخ ساختمان ضريح را چنين سروده است:
«كلك عالى زد براى سال تاريخش رقم
مرقد بسط محمد يافت اين سيمين حجاب»
پس از آن در سال 1257ﻫ..ق در زمان سلطنت محمدشاه قاجار اين ضريح از نقره ساخته شد. در حدود سال 1320 ضريح نقره قبلى به ضريح نقره فعلى كه توسط هنرمندان و نقره سازان شيرازى ساخته شده، تبديل گرديد. در سقف حرم و در زير گنبد (حاشيه درونى ساقه گنبد) در زمان فتحعلى شاه و در سال 1246ﻫ..ق سوره «فتح» با خط ثلث عالى و به قلم درشت از آينه بريده شده و بر روى زمينه آبى نصب شده است. هم‌چنين اين حرم داراى آيينهكارى و مقرنس كارى مىباشد. سر در ورودى به حرم كاملا آيينهكارى شده و در طاق آن با آينه مقرنس كارى شده است. كف حرم و ازارهها از سنگ مرمر پوشيده شده و تمام طاقها و ديوارها آيينهكارى شده است. سقفها نيز با آينه مقرنس كارى شده است. سه در نقرهاى ضريح نيز به وسيله قلمزنى داراى گل و بته و خطوط برجسته مىباشد. دو مناره كوتاه نيز در دو انتهاى ايوان قرار دارد.
حياط شاهچراغ داراى دو در اصلى ورودى در جبهه غربى است كه در ضلع جنوبى و شمالى حرم قرار گرفته است. سر در ورودى آنها نيز كاشى‌كارى و داراى مقرنسكارى است. در ميان حياط نيز حوض بزرگ فوارهدارى ساخته شده كه سنگهاى آن از جنس چينى است و در اطراف آن درختكارى شده است. در ضلع غربى اين حياط، حرم شاهچراغ(ع) قرار گرفته است. در ضلع شمال شرقى اين حياط نيز حرم سيد ميرمحمد(ع)، برادر شاهچراغ(ع) قرار گرفته است. (---> آرامگاه سيد ميرمحمد(ع)).دو در فرعى نيز در اين حياط وجود دارد كه يكى به بازار حاجى و ديگرى به مسجد جامع عتيق منتهى مىشود. در ضلع شمالى حياط شاهچراغ نيز درگاهى وجود دارد كه به بازار شاهچراغ راه مىيابد. گرداگرد حياط نيز 162 حجره دو طبقه وجود دارد كه پيشانى و جزرهاى جلويى آنها كاشى كارى شده است. موزه شاهچراغ نيز در ضلع جنوبى حرم قرار گرفته است. (---> موزه شاهچراغ). در ضلع غربى حرم سالن جديدى ساخته شده كه كف آن و ديوارهاى اطراف آن تا ارتفاع 5/1 متر پوشيده از سنگ مرمر مىباشد و نامهاى خداوند به رنگ طلايى بر روى آنها نگاشته شده است. اين سالن داراى پنجرههاى مشبك چوبى و شيشههاى رنگى است و در آن آيينهكارى و گچبرى صورت گرفته است.در ضلع غربى رواق جنوبى حرم شاهچراغ، وصال شيرازى و چهار فرزند او: وقار، حكيم، داورى، توحيد و نيز ابوالقاسم سكوت، صادق خان زند (متوفى 1197ﻫ..ق) و جعفرخان زند (متوفى 1207ﻫ..ق) به خاك سپرده شدهاند. هم‌چنين برخى از علما و مجتهدين هم چون ميرزا محمدرضا، حاج آقا شيرازى، حاج شيخ يوسف حدائق، آيتاللّه رضوى شيرازى و شيخ ابوالحسن حدائق در اين مكان به خاك سپرده شدهاند. در سالهاى اخير تغييراتى چون ساخت صحن مركزى و رواقهاى اطراف آن، توسعه حرم، بازسازى و توسعه ايوان حرم شاهچراغ(ع)، كاشى‌كارى گنبد، نماسازى، مقرنس بندى، كاشى كارى، نصب سنگ مرمر در كف حرم و ديوارهاى اطراف، سنگ فرش نمودن حياط آرامگاه، تأسيس دفتر پست و مخابرات، احداث كتابخانه و موزه، احداث بازار و چهار سوق، تيمچه و سرا، زاير سرا و دارالضيافه در اين بنا و اطراف آن صورت گرفته است. مساحت كنونى آرامگاه شاهچراغ(ع) و آرامگاه سيد ميرمحمد(ع) 000/60 مترمربع مىباشد كه از سال 1360 بيش از 000/ 100 متر مربع زير بنا در دست ساخت دارد که هم اکنون بخش عمده‌ای از آن پایان یافته است. شوریده شیرازی و نورانی وصال از شاعران بزرگ شیراز در مدح حضرت شاهچراغ اشعاری سروده‌اند که با خط نستعلیق بر دیوارهای حرم نقش بسته است. اين بنا در تاريخ 20/3/1321 با شماره 363 در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده است.
منابع: آثار عجم، فرصتالدوله شيرازى، انتشارات بامداد، 1362، ص 444 / اقليم پارس، سيد محمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 63 / بزرگان شيراز، رحمتاللّه مهراز، انتشارات انجمن آثار ملى، شيراز، 1348، ص 477 / بناهاى تاريخى و آثار هنرى جلگه شيراز، علىنقى بهروزى، انتشارات اداره كل فرهنگ و هنر استان فارس، 1349، ص 156 / تاريخ بافت قديمى شيراز، كرامتاللّه افسر، انتشارات انجمن آثار ملى، تهران، 1353، ص 171 / تذكره دلگشا، حاج علىاكبر نواب شيرازى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، انتشارات نويد شيراز، 1371، ص 753ـ743 / تذكره هزار مزار، ترجمه شدالازار توسط عيسى بن جنيد شيرازى، تصحيح نورانى وصال، انتشارات كتابخانه احمدى شيراز، 1364، ص 333 / جغرافياى كامل ايران، عبدالرضا فرجى، دبيران گروههاى آموزشى جغرافياى استانها، شركت چاپ و نشر ايران، تهران، 1366، ج 2، ص 856 / دايرة المعارف بناهاى تاريخى ايران در دوره اسلامى، بناهاى آرامگاهى، ويرايش محمدمهدى عقابى، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1376، ص 142ـ143، 228 / دايرة المعارف تشيع، زير نظر احمد صدر حاج سيدجوادى، كامران فانى، بهاءالدين خرمشاهى، مؤسسه دایرﺓالمعارف تشیع، تهران، 1369، ج 2، ص 410 / دايرة‌المعارف فارسى، غلامحسين مصاحب، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، 1356، ج 2، ص 1441 / سيماى ميراث فرهنگى استان فارس، اداره كل ميراث فرهنگى استان فارس، سازمان ميراث فرهنگى كشور، تهران، 1381، ص 175 / شيراز شهر جاويدان، على سامى، انتشارات نويد شيراز، 1363، ص 575 / شيراز شهر گل و بلبل، على محمدى، انتشارات تخت جمشيد، شيراز، 1378، ص 130 / فارسنامه ناصرى، حاج ميرزا حسن حسينى فسايى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، اميركبير، تهران، 1367، ج 2، ص 1186 / فرهنگ فارسى دكتر معين، محمد معين، اميركبير، تهران، 1356، ج 5، ص 878 / لغتنامه دهخدا، علىاكبر دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، 1372، ج 9، ص 12406 / مراكز فرهنگى فارس، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، سازمان برنامه و بودجه استان فارس، 1372، ج 1، ص 130 / معمارى اسلامى ايران در دوره ايلخانيان، دونالد ن، ويلبر، ترجمه عبداللّه فريار، شركت انتشارات علمى و فرهنگى، تهران، 1365، ص 115 / معمارى ايران (دوره اسلامى)، به كوشش محمديوسف كيانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ج 2، ص 87.
کوروش کمالي سروستاني
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
