قلعه باستانى ايزدخواست كه به آن قلعه سرسنگ و قلعه كهنه نيز مىگويند، از بناهاى دوره ساسانى است كه در ضلع شرقى جاده اصفهان ـ شيراز بخش مرکزی ایزدخواست، 7 کیلومتری شمال ایزدخواست قرار دارد. اين قلعه بر روى دماغه سنگى ذوزنقهاى شكلى با ارتفاع زياد بنا شده است و تمام نواحى اطراف آن نيز به عمق چند متر گود شده است به گونهاى كه تنها راه ارتباط با اين قلعه به وسيله يك پل متحرك چوبى كه به آن تخته پل نيز مىگويند، امكانپذير است.اين پل از وسط ضلع جنوبى قلعه به وسيله تيرهاى چوبى 6 مترى و 5/2 مترى در روى آن كه به گونهاى متقاطع قرار گرفته، به دروازه راه پيدا مىكند. مصالح به كار رفته در ساختمان و ديوار قلعه از سنگ، گل رس، آهك، گچ و تيرهاى چوبى است. در بالاى ديوارها از خشت خام استفاده شده است. خشتهايى كه در ديوار ضلع جنوبى به كار رفته، معروف به خشت گبرى است. طول هر ضلع اين خشتها 40 سانتىمتر و ضخامت آنها 10 سانتىمتر مىباشد. ديوار جديد ضلع جنوبى قلعه نيز داراى ارتفاعى در حدود 8 متر است كه با سنگ و نوعى ساروج و تيرهاى چوبى ساخته شده و همچنان پابرجاست. در گوشه جنوب شرقى قلعه نيز برج مرتفعى وجود دارد كه از خشت گبرى بنا شده و ديوار سنگى ضلع جنوبى نيز جهت حفاظت از برج ساخته شده است. دروازه قلعه درون اين ديوار سنگى واقع شده است. در كنار ضلع غربى دروازه و بر روى دروازه، برج مراقبتى وجود داشته است. در شمال شرقى قلعه راهی مخفى جهت استفاده در مواقع ضرورى وجود دارد. آب آشاميدنى قلعه به وسيله هفت حلقه چاه تأمين مىشده كه تا 40 متر عمق داشته است. منازل مسكونى قلعه به علت فضاى كم چند طبقه ساخته شدهاند.
درون اين قلعه آثار آتشكدهاى از دوره ساسانى باقى مانده بود كه اندازه ضلع شمالى آن در حدود 10 متر و ضلع جنوبى 70 متر و طول آن 332 متر بوده و در سده نهم هجرى به مسجد تبديل شد.ساختمان اصلى آتشكده بر روى چهار ستون و به شكل چهارطاقى بلندى بنا شده است. ارتفاع گنبد مدور آن نيز 4 متر بوده كه در زمان صفويه طاق گنبدى را به اندازه 2 متر كوتاهتر كردهاند. تاريخ ساخت مسجد سال 803ﻫ..ق و در دوره حكومت اتابكان فارس است. از اين قلعه تا سال 1260ﻫ..ق استفاده مىشده و پس از آن به تدريج خالى از سكنه شده است. در كنار ضلع جنوبى قلعه خندقى به ارتفاع 4 متر و عرض 4 متر وجود دارد كه راه ارتباطى با قلعه را از بين مىبرد. در ورودى قلعه يك لنگهاى و با پاشنههاى آهنى و از جنس چوب چنار است كه عرض آن 5/1 متر، طول آن 3 متر و پهنای آن نيز 10 سانتىمتر مىباشد. در چهار طرف چهارچوب دروازه نيز سنگى قرار گرفته است. بر فراز در ورودى حفرهاى دايرهاى شكل جهت انتقال نامه و اشیاء کوچک از درون به بيرون دروازه ايجاد شده است. پيش از مرمت بنا قلعه در ارتفاع پايينترى قرار داشت. اين قلعه در تاريخ 11/6/1382 با شماره 9800 در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده است.
منابع: اقليم پارس، سيد محمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، 150، 465 / دايرة المعارف بناهاى تاريخى ايران در دوره اسلامى، بناهاى عامالمنفعه، كاظم ملازاده، مريم محمدى، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1379، ص 154 / سرزمين و فرهنگ مردم ايزدخواست، حسين رنجبر، محمدرضا ايزدى، ابوالقاسم (عبداللّه) امينى، انتشارات آيات، اهواز، 1373، ص 56ـ54، 58 / فارس، جهانگردى و توسعه، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، بنياد فارسشناسى، 1372، ص 19 / مراكز فرهنگى فارس، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، سازمان برنامه و بودجه استان فارس، 1372، ج 1، ص 30 / معمارى ايران (دوره اسلامى)، به كوشش محمديوسف كيانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ج 2، ص 148.
کوروش کمالي سروستاني
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری