قلعه سفيد در 6 كيلومترى شمال شرقى نوبندگان قديم و نورآباد ممسنی فعلى در مقطع كوهى كه 10×7 كيلومتر مساحت دارد، قرار گرفته است. راه صعود به قلعه از طريق چهار دروازه شترخسب (محل باراندازى شتران)، گلستان، كلاه زرى و سياه شير امكانپذير است. اين نامها مربوط به دوره اتابكان فارس است. اين دروازهها داراى درهاى استوار و نگهبان بودهاند. در ابتداى كوهى كه قلعه بر آن استوار است، شيب تندى وجود دارد و در ضلع غربى، شرقى، شمالى و جنوبى آن نيز جنگلى گرمسيرى قرار دارد. از دروازه گلستان تا دروازه شتر خسب آثار ديوار گچى وجود دارد كه تمام كورهراههاى ميان راه دو دروازه را مسدود كرده است. قسمتهايى از اين ديوار در سال 1252ق در دوره محمد شاه قاجار تجديد بنا شده است. برخى معتقدند كه بر فراز ديوار گچى به فاصله 200 متر، ديوارى به طول 500 متر، عرض 70 متر و ارتفاع 120 سانتىمتر از سنگ لاشه بدون ملاط جهت پشتيبانى از ديوار گچى به هنگام حملات دشمن ساخته شده است. در داخل قلعه، قنات آب، زمينهاى كشاورزى و ديوارهاى خشكه چين و هم چنين بقاياى بناهاى متعدد از جمله چهارطاقىهاى دوران اسلامى و گورستان ديده مىشود. براى رسيدن به قلعه سفيد چهار راه به نام سياه شير، زرين كلاه، گلستان و شتر خسب وجود داشته كه اكنون فقط مىتوان از راه شتر خسب به اين قلعه راه يافت. ورودى اين قلعه فضايى است با طاق هلالى كه از سنگ و گچ ساخته شده است.
عمده سفالهاى موجود در سطح قلعه مربوط به قرون ميانه دوران اسلامى است كه معمولاً چرخساز بوده و از پخت و ورز مناسبى برخوردار است.در اطراف اين قلعه علايم مرزبندى و سنگ‌چينى ديوارهاى باغهاى انجير، زيتون و انار وجود دارد. هم‌چنين در اين قلعه سه چشمه آب شيرين جريان داشته كه يكى در بخش پايينى قلعه حدفاصل دروازه شتر خسب و گلستان جريان داشته، چشمه ديگر در مسير عبور ديوارى كه از سنگ لاشه بدون ملاط بر فراز ديوار گچى ساخته شده بوده، جريان داشته. چشمه سوم نيز بر فراز قلعه در ميان درهاى كوچك جريان داشته كه در ضلع جنوب شرقى آن نيز آب انبارى از سنگ و ساروج وجود دارد. برفراز كوهى كه قلعه بر آن استوار است و در ضلع شرقى و غربى آن بقاياى بناهاى ويرانى از سنگ و گچ وجود دارد. در ضلع غربى اين بناها نيز چند پايه ستون وجود دارد كه گويا محل نقارهخانه بوده است. در ضلع شرقى آن نيز بقاياى چند ساختمان و يك قبرستان وجود دارد. يكى از اين ساختمانها مربوط به دوران صفوى و زيارتگاه حاجى رستم مىباشد. در ضلع جنوب شرقى آن نيز غارى معروف به زندان به وسعت 5×10 متر وجود دارد كه بخشى از آن به جهت زلزله تخريب شده است. اين زندان درى آهنين داشته كه هم اينك در امامزاده درب آهنين به كار گرفته شده است. در اين زندان برخى از حاكمان اتابكان فارس زندانى بودهاند. در سال 622ﻫ..ق سلجوق شاه بن سلغر شاه فرزند اتابك سعد زنگى به انتقام قتل تركان خاتون در پاى اين قلعه كشته شد. در سال 795ﻫ..ق كه اين قلعه تحت تصرف سلاطين آلمظفر بود، از جانب امير تيمور گورگانى مورد حمله قرار گرفت و در پى آن به تصرف آنان در آمد. در سال 995ﻫ..ق اين قلعه به تصرف القاص ميرزا برادرزاده شاه طهماسب صفوى در آمد. برخى قدمت اين قلعه را مربوط به دوران ساسانی‌ـ اسلامی دانسته و برخی نیز آن را مربوط به دوران ايلامى و پيش از آن مىدانند كه در دورههاى بعد نيز مورد استفاده قرار گرفته است. چنان كه در نيمه دوم قرن پنجمﻫ..ق مورد استفاده باطنيان بوده است. این قلعه در تاریخ 12/11/1381 با شماره 7216 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
منابع: اسناد سازمان میراث فرهنگی استان فارس / اقليم پارس، سيدمحمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 134/ تاريخ و جغرافياى ممسنى، نورمحمد مجيدى کرایی، انتشارات علمى و فرهنگى تهران، 1371، ص 122 / سيماى ممسنى، محمد زارعى نورآبادى، انتشارات نهاوندى، قم، 1374، ص 154 / فارسنامه ابن بلخى، ابن بلخى، توضيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، بنياد فارسشناسى، 1374، ص 108 / ممسنى در گذرگاه تاريخ، حسن حبيبى فهليانى، نويد شيراز، شيراز، 1371، ص 429 / ممسنى و بهشت گمشده، اعظم مسلمى، انتشارات شيراز، 1369، ص 172.
کوروش کمالي سروستاني
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
