مدرسه خان در شيراز در محله اسحاق‌بيگ و در خيابان لطفعلى‌خان زند پس از سه راه احمدی در سمت چپ واقع است. اين مدرسه توسط اللّه ورديخان، حاكم فارس احداث گرديد و به وسيله فرزندش امام قلىخان در سال 1024ﻫ..ق در زمان حكومت شاه عباس صفوى به اتمام رسيد. فضاى مدرسه داراى زيربنايى برابر با 7686 متر مربع است و مساحت كل فضا برابر با 5003 متر مربع مىباشد. صحن مدرسه داراى 51 متر طول و 45 متر عرض است.
سر در مدرسه داراى طاقى ضربى است و پوشيده از كاشىهاى رنگى است كه با تصاوير گل و ترنج تزيين شده است و در زير سقف طاق نيز با كاشىهاى معرق رنگين تزيين شده است. بدنه، پيشانى، جرزها و بخشى از ديوارهاى دو طرف طاق پوشيده از كاشىهاى رنگينى است كه داراى طرحهاى گل و بوته و اسليمى متفاوتى است. بر روى اين كاشىها و در ميان ترنجها، طرحهاى مختلفى از تصاوير پرندگان، گلها، درختان و خطوط اسليمى بر روى زمينههاى مختلف وجود دارد.در بالاى پيشانى سر در و در كمركش زير طاق دو كتيبه وجود دارد كه بر روى آن آيات قرآنى به خط ثلث و با قلمى درشت نوشته شده است. در كاشى‌كارى سر در اين مدرسه، آيات قرآنى به گونهاى نگاشته شده كه تمام اول و آخر حروف «لام، الف، لام»ها به هم پيوسته است.در دو سوی سردر مدرسه، طاق‌نماهايى از آجر وجود دارد. در گذشته در انتهاى دو طرف اين سمت، دو برج مرتفع وجود داشته كه هم اينك تنها قسمت پايينى آن باقى مانده است كه بر روى آن معرق به كار رفته است.كاشى‌كارى سر در اين مدرسه در زمان ناصرالدين شاه به علت تخريب، تعمير شده است و به همين جهت در كمركش زير دو طاق نام ناصرالدين شاه قاجار نگاشته شده است و در پايان عبارت: «فى شهرِ جَمادى الاخِر سَنه 1295» نوشته شده است.در ابتدا در چهار طرف مدرسه در دو طبقه، 100 حجره براى طلاب وجود داشته كه هم‌اينك هفتاد حجره آن پابرجاست. هر حجره در جلو داراى يك ايوانچه است و از پشت نيز به يك راهرو متصل مىشود.چهارطاق غربى، شرقى، جنوبى و شمالى نيز با ارتفاع 16 متر در چهار طرف مدرسه وجود دارد كه پيشانى كليه اين حجرهها، طاق‌نماها و جرزها از كاشىهاى رنگين پوشيده شده و در ميان آنها نيز ترنجهايى وجود دارد كه با تصاوير گل و بوته تزيين شده و بر روى آنها، اسامى خداوند نگاشته شده است.
هم چنين در چهار طرف مدرسه و در زير رخ بامها، وسط جرزها و بالاى طاقها، كتيبههايى به خط ثلث و نسخ وجود داشته كه هم اينك قسمتى از آن ويران شده است.در دو طرف مدرسه نيز باغهايى براى تفريح طلاب وجود داشته كه هم اينك به خانه، خيابان و كوچه تبديل شده است. در وسط حياط نيز حوضى هشت ضلعى وجود دارد و در اطراف آن نيز شش باغچه است كه در آن درختان نخل و نارنج کاشته شده است.در درون مدرسه، يك هشتى ورودى به شكل هشت ضلعى با طرح مشبك آجرى (فخرمدين) وجود دارد كه سقف آن با كاشىهاى معرق و خطوط اسليمى مانند كاشى‌كارى مسجد نصیرالملک پوشيده شده است. سقف هشتى طاقبندى آمودى و داراى گنبد است. در دو طرف هشتى دو دالان كوچك وجود دارد كه در انتهاى آنها پلكانى براى رفتن به طبقه دوم (حجره ملاصدرا) وجود دارد. اين دو دالان به صحن مدرسه متصل مىشوند. گرداگرد اين دالان نيز، آيات قرآنى به خط ثلث نگاشته شده است و در پايان اين كتيبه عبارت «كمترين خلاق ساعى عزّدين حسين شماعى 1024ﻫ..ق» نگاشته شده است.در لچكىهاى دو طرف طاقها نيز، كاشى معرق به كار رفته است. در بالاى هشتى ورودى، تالارى وجود دارد كه محل تدريس ملاصدرا شيرازى (فيلسوف قرن يازدهم) بوده و به همين جهت به تالار صدرا معروف گرديده است. در اين تالار كتابخانه كوچكى نيز داير شده است.از ميان 4 طاق موجود در مدرسه طاق غربى كه در پشت هشتى مدرسه، واقع است، با شكوهتر از ديگر ايوانهاست.پيشانى و زير طاق و جرزهاى آن از كاشى هفت رنگى پوشيده شده كه در ميان آنها مجالس و ترنجهايى وجود دارد كه بر روى زمينههاى مختلف با خطوط اسليمى و تصاوير گل تزيين شده است. بالاى هر كدام از پيشانى ايوانها نيز كتيبهاى است كه بر روى آن آيات قرآنى به خط ثلث نگاشته شده است، در لبه داخلى زير طاق آيات قرآنى به خط ثلث عالى نوشته شده است. در وسط بدنه طاق در مجلسى كه با تصاوير گل و پرندگان مزيّن شده، عبارت «قل اللّه تبارك و تعالى شأنه اِنَ المتقين فى جَنات و عيون، ﺳﻨﮥ 1249» نوشته شده است.
ايوان شرقى اين مدرسه تخريب شده، مورد مرمت قرار گرفت. در اين ايوان كه شامل دو تويزه و بين آنها يك خوانچهپوش در وسط عرقچين بزرگ است، ده پنجره و يك در ورودى ديده مىشود كه به اطراف باغ گشوده مىشوند. در پيشانى و داخل طاق جنوبى نيز مقدارى كاشى كارى شده است. در اين قسمت محرابى وجود دارد كه در آن تزيينى صورت نگرفته است. در كمركش طاق نيز، كتيبهاى به خط نسخ با تاريخ 1278ﻫ..ق موجود است.در وسط جبهه شمالى، ايوان شمالى واقع است كه در پيشانى و جرزهاى آن كاشى كارى صورت گرفته است كه البته بخشى از آن تخريب شده است. در زير اين طاق كتيبهاى وجود دارد كه آيات قرآنى بر روى آن به خط ثلث و كاشى‌كارى معرق وجود دارد.در دو لچكى پهن كه زير طاق وجود دارد، كاشى‌كارى رنگينى صورت گرفته است كه وسط آنها با خطوط اسليمى و تصاوير گل تزيين شده است.اين مدرسه در سال 1229ﻫ..ق در اثر زلزله تخريب شد و حاجى لطفعلى تاجر شيرازى به مرمت آن پرداخت و بر كاشىهاى ديوار آن، آيات قرآنى نگاشت. وى در سال 1249ﻫ..ق مرمت آن را به پايان رسانيد.
در سال 1269ﻫ..ق ديگر بار، حجرههاى طبقه دوم مدرسه رو به ويرانى نهاد و حاجى ميرزا على اكبر قوام الملك شيرازى در سال 74ـ1273ﻫ..ق به تعمير آن پرداخت و تا سال 1285ﻫ..ق مرمت آن را به اتمام رساند. اين مدرسه بار ديگر در سال 1336 توسط اداره باستانشناسى استان فارس تعمير و مرمت شد.در سالهاى اخير نيز ديگر بار اين بنا مورد مرمت قرار گرفته چنان كه تاكنون كليه حجرهها مرمت شده و تنها ايوانى كه در مقابل در ورودى وجود دارد، در حال تعمير است. كلافكشى سر در ورودى و ضلع شمال و جنوب، برداشتن الحاقات در فضاى شرقى و شمالى، تعميرات كاشيكارى نماى داخلى حياط، ايجاد كانال دفع رطوبت و تقويت پى اضلاع شمال و غرب و شرق در بخشهاى بيرونى حجرهها، آهنكشى و بتنريزى و جدا كردن سقف هشتى از كف اتاق ملاصدرا، تعمير سنگ ازاره داخل حياط، مرمت گچكارىهاى داخل حجرهها، انجام رسمى‌بندى ايوان جلو حجرههاى ضلع غربی و ايوان شرقى، تعويض پوشش ايوان شمالى و جنوبى از ديگر تعميرات اين بناست که توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و سازمان مسکن و شهرسازی استان فارس انجام شده است.هم اينك اين مدرسه، زیر نظر آیت‌الله ملک حسینی به حوزۀ علميه تبدیل شده است. در تابستان سال 1377 در اين مدرسه، كنگره بزرگداشت ملاصدرا برگزار گرديد.اين مدرسه در تاریخ 15/10/1310 با شماره 75 در فهرست آثار ملى به ثبت رسانده است.
منابع: آثار عجم، فرصتالدوله شيرازى، انتشارات بامداد، 1362، ص 495 / اقليم پارس، سيد محمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 61 / بناهاى تاريخى و آثار هنرى جلگه شيراز، علىنقى بهروزى، انتشارات اداره كل فرهنگ و هنر استان فارس، 1349، ص 226 / تاريخ بافت قديمى شيراز، كرامتاللّه افسر، انتشارات انجمن آثار ملى، تهران، 1353، ص 1، 125، 158 / دايرة المعارف بناهاى تاريخى ايران، مدارس و بناهاى مذهبى، كاظم ملازاده، مريم محمدى، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1381، ص 132 / راهنماى آثار تاريخى شيراز، بهمن كريمى، انتشارات اقبال، 1343، ص 77 / سفرنامه دیالافوآ در زمان قاجاریه، ترجمه فره‌وشی، کتاب‌فروشی خیام، تهران، 1361، ص 429 /شيراز در گذشته و حال، حسن امداد، اتحاديه مطبوعاتى فارس، ص 149 / شيراز شهر جاويدان، على سامى، انتشارات نويد شيراز، 1363، ص 586 / فارسنامه ناصرى، حاج ميرزا حسن حسينى فسايى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، اميركبير، تهران، 1367، ج 2، ص 1221 / مراكز فرهنگى فارس، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، سازمان برنامه و بودجه استان فارس، 1372، ج 1، ص 123، 51 / معمارى ايران (دوره اسلامى)، به كوشش محمديوسف كيانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ج 2، ص 8، 67.
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
