مسجد، پرستشگاه يا عبادتگاه مسلمانان است كه تاريخچه پيدايش آن به آغاز ظهور دين مبین اسلام باز مىگردد. مساجد اوليه قطعه زمينى وسيع و مربع شكل بودهاند كه اطراف آنها را چهار ديوار سنگى و نيين و يا خندق فرا گرفته بود و در سمت قبله، سقف كوچكى داشت كه بر ستونهايى از تنه نخل استوار بود.پس از آن به تدريج ساختمان بناى اوليه مسجد تغيير كرد چنان كه بناهای مسجد دربرگيرنده شبستانى بدون در شدند كه در جلوى آن حياط يا فضاى باز نيمه محصورى وجود داشت. پس از آن به بناى مسجد ايوان چهارطاقى و گنبد نيز افزوده گرديد.به تدريج با توجه به شرايط اقليمى، وضيعت جغرافيايى، فرهنگها و سنتهاى منطقهاى و نيز استفادههاى مختلف از آن جهت مجالس درس و بحث و كانون تجمعات مردمى، مكانى جهت اعلان عمومى اخبار، برگزارى جلسات، مشق نظامى و رسيدگى به دعاوى، مساجد به شكلهاى گوناگونى بنا گرديدند.در گذشته به ويژه چهار قرن آغازين اسلام مسجد به عنوان مكانى جهت آموزش و پژوهش مورد استفاده قرار مىگرفت. معلمان در شبستان بر روى زمين مىنشستند و كلاسهاى درس خود را تشكيل مىدادند. هم‌چنين مساجد گاه محل نگاهدارى يادگارهاى قديمى نيز بودهاند. مساجد اوليه ايرانى داراى منارههاى مربع شكل، اتاق گنبددار و ايوان، فضاى مسقف بزرگ با نماى مربع ـ مستطيل و قوسدار بودند كه اين اتاق گنبددار برگرفته از معمارى كاخهاى دوران ساسانى و يا آتشكدههاى ساسانى بود.به طور كلى معمارى مساجد كه شامل مساجد جامع و مساجد معمولى مىشود، عبارت است از در ورودى مسجد كه معمولاً داراى ارتفاع زيادى است و توسط چند پله (بالاتر از سطح زمين) به پيشخوان و هشتى مسجد متصل مىشود.
پس از عبور از هشتى، صحن مسجد كه معمولاً فضايى وسيع است، قرار گرفته كه در ميان آن حوضچههايى واقع شده است. مساجد داراى شبستان يا شبستانهايى مىباشند كه معمولاً در مركز مسجد و در جانب قبله و با وسعت زياد جهت عبادت بنا شدهاند و داراى محراب و منبر و مقصوره و بازوى چليپاى برجسته با سقف دو طرفه شيبدار و طاق‌نماى روى فضاى محراب مىباشند. برفراز برخى از شبستانها گنبد وجود دارد. هم چنين مساجد داراى رواقهايى در اضلاع مختلف خود مىباشند. در گوشه و يا گوشههاى حياط مسجد مناره يا منارههايى جهت اعلام وقت نماز و نيز وضوخانهها و آبريزگاهها و سكوهايى بلند وجود دارد.معمولاً ديوارههاى مساجد با كتيبههاى خوشنويسى شده از آيات قرآن و يا نامهاى خداوند، كاشى كارى، منبتكارى، آيينهكارى، مقرنس كارى، نقاشى و تذهيب مزيّن شدهاند.در معمارى مساجد معمولاً به نماهاى داخلى مسجد بيش از نماهاى خارجى توجه مىشود و در اين ميان حياط نقشى اساسى در معمارى مساجد داشته است چنان كه تقريبا اندازهاش آن قدر بوده كه نماى كاملى از شبستان را ارايه نمايد. ايوانها، طاقها، شيروانى و گنبدها داراى بهترين روشهاى فضاسازى در مساجد مىباشند.مسلمانان به جهت باورهاى مذهبى خود از به كار جستن هر نوع تزيينات تصويرى در مسجد كه جنبهاى از بتپرستى به شمار مىآيد، خوددارى مىنمايند و بدين جهت نيز در مساجد بيشتر به تزيينات انتزاعى پرداخته مىشود.در مساجد ستونها، طاقها، سقفها با اشكال گوناگون گل و گياهى و تزيينات هندسى و كتيبهاى مزيّن شدهاند.
منابع: آشنايى با معمارى اسلامى ايران، ساختمانهاى شهرى و برون شهرى، محمدكريم پيرنيا، دانشگاه و علم و صنعت، تهران، 1374، ج 2، ص 37 / دايرة المعارف بناهاى تاريخى ايران در دوره اسلامى، مساجد، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1378، ص 7 / معمارى اسلامى، رابرت هيلند براند، ترجمه ايرج اعتصام، حوزه معاونت شهرسازى و معمارى، تهران، 1379، ص 68.
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
