نارنجستان قوام كه آن را باغ قوام و بيرونى قوام نيز مىنامند، از بناهای تاریخی شیراز در محله قديمي بالا کفت است که هم اينک در قسمت شرقي انتهاي خیابان لطفعلی‌خان زند قرار دارد. نارنجستان از جمله بناهاى تاريخى دوران قاجاريه است كه در سال 1290ﻫ..ق على محمدخان قوامالملك دوم شروع به ساخت آن كرد و در سال 1305ﻫ..ق توسط فرزندش محمدرضا خان قوامالملك بناى آن به پايان رسيد. اين باغ كه محل حكومت قوام الملك بوده، به دليلدرختهاىنارنجفراوانىكه در آنكاشتهشدهبه«نارنجستان» معروف است. مساحت نارنجستان 3085 متر مربع است و در سه ضلع شمالي، شرقي و جنوبي داراي ساختمان است. در ضلع جنوبي كه مشرف به خيابان است، هشتي ورودي زيبايي قرار دارد كه محور اصلي باغ و عمارت است. اين ورودي در نماي خارجي با سردري آجري تزيين شده است و كتيبه سنگي سرخ فام آن تاريخ احداث بنا را 1305 نشان ميدهد. حجاريهاي دو سوي درگاه ورودي نقش دو سرباز قاجاري را به نمايش گذاردهاند. ديوار گچبري شدة ايوانها به وسيله ازارهاي سنگي از سطح كه با قطعات كاشي سفيد و آبي مفروش است جدا ميشود. از مجموعه اين فضا به عنوان ديوانخانه حكومتي و فضاي انتظار و نيز محل استقرار خدمه استفاده ميشده است. در دو طرف دالان ورودي يك راهرو و چند اتاق ساخته شده است. در وسط حياط آبنمايي است كه دو طرف آن دو باغچه گلكاري شده قرار دارد و درختان نارنج و نخل و سرو، دو سوي محور مياني را احاطه كرده است. در انتهاي مسير، حوضي پرآب، در پيشگاه ساختمان شمالي قرار دارد به طوري كه از روبهرو نماي ايوان و عمارت در آن منعكس ميشود. ساختمان شمالى كه عمارت اصلى و مهم نارنجستان و محل پذيرايى از ميهمانان حكومتى بوده است، ازنظر هنرى بسيار حايز اهميت است. گچبرى، آيينه كارى، نقاشى، كاشيكارى، آجركارى و منبت كارىهاى آن در نوع خود بىنظير است.
عمارت فوق داراى سه طبقه است كه يك طبقه آن در زيرزمين ساخته شده است و طبقه دوم نزديك به دو متر از سطح زمين بلندتر است. در وسط، تالار وسيعى قرار دارد كه دو ستون سنگى يكپارچه و بلند درجلو آن ساخته شده. در قسمت شمالىتالار ،شاه نشينىديده مىشود كه تمامى ديوارها و سقف آن آيينهكارى و نقاشى شده و كف اتاق از سنگهاى مرمر مفروش گشته است.در دو طرف تالار راهرويى است كه به وسيله پلكانى به طبقه سوم متصل مىشود. در دو طرف راهرو، دو تالار ساخته شده و در پشت آنها ايوان و چند اتاق قرار گرفته است. بدنه و سقف تمام اتاقها گچبرى و نقاشى شده است. در طبقه مذكور نيز دو اتاق وجود دارد كه نقاشىهاى نفيسى بر تيركهاى چوبى آن که در زبان محلي “مرجوک” خوانده مي شود،ترسيم شده است.
ازاره تالارها از سنگ مرمر پوشيده شده و همهدرها ازچوب گردوساخته شده ومنبت كارى وخاتمكارى شدهاند. در حواشي سقف ها و برخي از ديوارها کاغذ ديواري و عکس هاي رنگي به کار رفته است که در آن دوره از اروپا به ايران آورده اند.در پيشانى عمارت سه مجلس كاشىكارى ديده مىشود كه نقش وسط آن دو شير را نشان مىدهد كه صفحهاى را در دست دارند و بر روىآنعبارت: «نصر من اللّهو فتحقريب» نوشته شده و دو فرشته آن را از بالا گرفتهاند. دو مجلس كه در طرفين تصوير شدهاند، پلنگى را نشان مىدهد كه آهويى را شكار كرده و در حال دريدن آن است. زمينه نقاشىها با خطهاى اسليمى تزيين شدهاند.
نقاشي هاي سقف ايوان بزرگ و بيشتر اتاق ها به وسيله لطفعلي خان صورتگر، نقاش برجسته آن دوران انجام شده است. بيرونى قوام يا نارنجستان به وسيله تونلى به اندرونى (خانه زينت الملوك) متصل مىشده است. نارنجستان که مدت ها محل اقامت خاندان قوام بود،در دهه 40 از سوي ابراهيم قوام به دانشگاه شیراز واگذار شد و مدت‌ها دفتر مؤسسۀ آسیایی دانشگاه شیراز به سرپرستی آرتور آبراهام پوپ، ایران‌شناس آمریکایی بود. پوپ نيز با به نمايش گذاردن اشيا و عتيقهجاتى كه در سفرهاى پژوهشى خود از سراسر ايران گرد آورده بود، آن را به موزه نارنجستان قوام تبديل كرد. نارنجستان پس از انقلاب اسلامى مورد مرمت قرار گرفت و مدتى نيز به عنوان دانشكده هنر و معمارى دانشگاه شيراز مورد استفاده قرار گرفت و هم‌اینک به عنوان موزه مورد بازدید گردشگران قرارمی‌گیرد.نارنجستان قوام در ارديبهشت ماه 1354 با شماره 1073 در فهرست آثار ملى ايران به ثبت رسيده است.
منابع: آثار عجم، فرصتالدوله شيرازى، انتشارات بامداد، 1362، ص 508 / اقليم پارس، سيد محمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 72 / باغهاى تاريخى شيراز، عليرضا آريانپور، فرهنگسرا، تهران، 1365، ص 275 / بناهاى تاريخى و آثار هنرى جلگه شيراز، علىنقى بهروزى، انتشارات اداره كل فرهنگ و هنر استان فارس، 1349، ص 243 / پژوهشى در شناخت باغهاى ايران و باغ‌های تاریخی شیراز، علیرضا آریان‌پور، فرهنگسرا، تهران، 1365 / دايرة المعارف فارسى، غلامحسين مصاحب، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، 1356، ج 2، ص 2987 / شيراز شهر جاويدان، على سامى، انتشارات نويد شيراز، 1363، ص 598 / مراكز فرهنگى فارس، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، سازمان برنامه و بودجه استان فارس، 1372، ج 1، ص 161 / معمارى ايران (دوره اسلامى)، به كوشش محمديوسف كيانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ج 2، ص 239.
كوروش كمالي سروستاني
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری
