سعدی‌شناسی: پرونده همایش «سعدی و متنبی» در حالی در تهران بسته شد که این همایش در  سال جاری در کشورهای کویت، لبنان و عراق ادامه پیدا می‌کند .‌دیدار دوم دو شاعر بزرگ ایران وعرب، با حضور سعدی شناسان و متنبی شناسان به همت مرکز سعدی شناسی و مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد. مدیر مرکز سعدی‌شناسی در این روز گزارشی از چاپ کتاب‌های مرتبط با سعدی در سال گذشته ارائه داد.

کوروش کمالی سروستانی گفت: بر اساس گزارش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال 93، 168 عنوان کتاب در شمارگان 320 هزار و800 جلد در مورد سعدی منتشر شده است؛ در این میان 168 هزار جلد به کلیات سعدی، مابقی به دیگر آثار او چون گلستان، بوستان، غزلیات، قصاید و مجالس سعدی اختصاص دارد.

وی ادامه داد: این آمار نسبت به حدود یک ده پیش 200 هزار نسخه کمتر شده است؛ موضوع نشان دهنده این است که سعدی‌خوانی با افت شدید روبه رو بوده و نیاز داریم که با بهره‌گیری از رسانه‌ها و انجام اقداماتی چون چاپ کتاب‌های ارزان قیمت، سعدی‌خوانی را گسترش دهیم.

متنبی؛ بهترین گزینه برای تندیس ادبیات عرب

«فراخوانی متنبی در شعر معاصر عرب» موضوع سخنرانی شکوه حسینی، اولین سخنران دومین روز همایش سعدی و متنبی بود؛ وی سعدی را ستون سترگ ادبیات عرب خواند و انتخاب وی را برای مقایسه با سعدی با توجه به ارتباط نزدیک ادبیات دو کشور انتخاب شایسته‌ای دانست.

حسینی با استناد به سخن تاریخ نویس معاصر عرب در خصوص متنبی گفت: اگر بخواهیم تندیسی برای ادبیات عرب فراهم کنیم بهترین گزینه برای این تندیس، متنبی است؛ متنبی با نوآوری‌هایی که در مضمون و شعر عربی داشته، قرن‌ها بر این شعر سایه انداخته است.

وی ادامه داد: اگر چه می گویند کارشاعران کلاسیک فراموش کردن «من شخصی» است اما این موضوع در مورد متنبی صادق نیست. شعر او علاوه براینکه بازتاب فرهنگ جامعه‌اش است بازتاب ذهنیت و فردیت او هم هست؛ او «من شخصی» را فراموش نکرده و حدیث نفش در شعرش خودنمایی می‌کند.

حسینی ادامه داد: متنبی شاخصه‌های خیلی زیادی دارد؛ نبوغ دارد و هم نشینی با باده‌نشینان سلامت زبانی به او داده است؛ تفاخرش به خودش است و نه قبیله‌اش. «آنی» که دارد، پادشاهان را وادار می‌کند که با قواعد او بازی کنند‌؛ پیشرو و تاثیرگذار است و حتا مدح او هم تفاوت دارد. او بنیانگذار مدح عاشقانه است و غزلوارانه مدح می‌گوید. مناعت طبع دارد و وقتی برای سیف الدوله مدح می‌گوید برای او شرط می‌گذارد.

رو‌ح همیشه حاضر شعر عرب

وی سپس به بحث فراخوانی متنبی در شعر معاصر عرب پرداخت وگفت: عرب‌ها سنتی داشته‌اند و در تک‌گویی‌های درآماتیک از شخصیت‌های بزرگ استفاده می‌کرده‌اند؛ سهم متنبی در این میان بیشتر از دیگران است. این تک‌گویی‌ها گاهی بینامتنی است و توصیف و تضمین و اقتباس از مبتنی است؛ گاهی هم شاعر در مقابل ناملایماتی چون اشغالگری‌ها‌، هجوم غربی‌ها و مانند این، در جستجوی هویت ازدست رفته به سراغ متنبی می رود، او را مخاطب قرار داده و خودباوری فراموش شده را در متنبی می‌بیند. به عبار دیگر متنبی تکیه گاه هویت از دست رفته می شود.

وی توضیح داد: صدای متنی برای شعر امروز عرب روزنه ای برای بحث در خصوص ارزشهایی مثل آزادی و استقلال طلبی است. شاعران عرب با مخاطب قراردادن متنبی به دنبال ارزش‌ها و شکوه گذشته هستند و سئوال‌های تاریخی را از او مطرح می کنند. متنبی رو‌ح همیشه حاضر و بیدار در شعر عرب است که خودباوری از دست رفته خود را بیابند و دم مسیحایی در روح خود بدمند و حال جهان عرب به از این شود.

حسینی با اشاره به چند مثال از مخاطب قرار دادن متنبی در اشعار شاعران معاصر عرب گفت: محمد مهدی جواهری، شاعر عراقی هم روزگار ما متنبی را نابغه می‌خواند‌؛ ادونیس می گوید: متنبی جرقه انقلاب در شعر ماست؛ سلیمان عیسی سئوال‌های تاریخی را از مطرح می‌کند و شاعران معاصر تا جایی پیش می روند که از مخاطب پنداری به همزات پنداری با او می‌رسند.بی قراری و آشفتگی متنبی به خاطر اجبار او به سفر است و این روزگار اکنون در جهان عرب است.

وی با اشاره ساخت سریال فاخری در جهان عرب در خصوص متنبی گفت: به نظرم شاعر معاصر وقتی این قدر با متنبی ارتباط دارد، حتما مخاطبانش هم متنبی را خوب می شناسند؛ بزرگداشت‌های زیادی از وی دیده‌ایم و شاید در ادبیات عرب بزرگان ادب بیشتر ارج نهاده می‌شوند.

سخن گفتن به زبان سعدی

«مرد را راه به حق، عقل نماید یا عشق؟» عنوان سخنرانی غلامحسین ابراهیمی‌دینانی در این همایش بود.‌

وی با طرح سه جمله شمشیرشعر، اسلحه سخن و حربه هنر در پاسخ به این پرسش که سعدی چه در دست داشته که بعد از 700 سال ما را به خود مشغول می‌کند؟ گفت: سعدی شعر، سخن و هنر دارد؛ امروز همه مردم ایران شعر سعدی را به سادگی متوجه می‌شوند در حالی که زبان سعدی مربوط به 700 سال پیش است. هنر سعدی در سخن است و سخن سعدی شعر است که در بهترین وجه از عهده آن بر آمده است. ما به زبان سعدی سخن می‌گوییم.

دینانی ادامه داد: انگلیسی ها شکسپیر را نمی فهمند و باید برایشان تفسیرکرد؛ چون زبان عوض شده است؛ حافظ هم به زبان سعدی سخن می‌گوید؛ مولانا هم همین طور و شاعران امروز. تخیلات عوض می شود اما زبان، زبان سعدی است.

دینانی در ادامه با تاکید بر اهمیت زبان خاطر نشان کرد: اگر سعدی نبود زبان فارسی نبود؛ اگر فردوسی نبود سعدی هم نبود؛  باید قدر زبان فارسی را بدانیم و به آن احترام بگذاریم. اینکه زبان قراردادی است را قبول ندارم و خارج از هر تعصبی باید بگویم زبان اصل است.

نقش فعل در شعر سعدی

وی با اشاره به وجود فعلهای زیاد در شعر سعدی گفت: یک خصلت سعدی این است که در شعر او فعل بیشتر از اسم است؛ مانند این شعر که:  ندانمت که اجازت نوشت و فتوا داد/ که خون خلق بریزی مکن که کس نکند. در این بیت 6 فعل به کاررفته است؛ سعدی از فعل لذت می برد؛ چون زمان دارد.  فعل زمان دارد در حالی که اسم زمان ندارد؛ کل عالم هستی فعل است؛ فعل خداوند.

سیاستمداران ازسعدی یاد بگیرند

وی در ادامه در خصوص حکیم بودن سعدی توضیح داد: سعدی در دانشگاه نظامیه بغداد که اولین دانشگاه جهان اسلام و اولین دانشگاه جهان به شکل امروزی است، درس خوانده است؛ وی در آن دانشگاه فقه شافعی و کلام اشتری می خواند. سعدی اعتقادات و احساساتی داشته اما به گونه‌ای سخن می‌گوید که از خودش فاصله بگیرد؛ او در قالب یک حکیم سخن می گوید. چنان یک جامعه‌شناس و یک سیاستمدار از روابط اجتماعی سخن گفته و سیاستمداران باید روابط انسانی را ازسعدی یاد بگیرند که می گوید: بنی آدم اعضای یک پیکرند؛ یعنی اگر فردی در جامعه ناراحت شد همه ناراحت می شوند.

مقایسه دیدگاه فلسفی کانت و سعدی

وی در ادامه با مقایسه دیدگاه فلسفی کانت و سعدی ادامه داد: راست گفتن ذاتا خوب است اما اگر دروغی می‌تواند جلوی زیانی را بگیرد سعدی دروغ را ترجیح می دهد. او می‌گوید:

دروغ مصلحت آمیز به ز راست فنته انگیز

در مقابل کانت فیلسوف بزرگ آلمانی عقل نظری را کنار گذاشته و سراغ عقل عملی می رود و می‌گوید : شما در هر شرایطی باید راست بگویید.

تاثیر متنبی بر شعر فارسی

سخنران پایانی همایش سعدی و متنبی علی‌رضا منوچهریان بود که با موضوع «متنبی، شاعر عشق و فلسفه» سخنرانی کرد.

مترجم دیوان متنبی با اشاره به مثال‌هایی به نقش متنبی و تاثیرگذاری او بر شعر و ادب فارسی پرداخت و گفت: در تاریخ بیهقی نمونه‌ای داریم که وقتی نصیحتی می‌خواهند، می‌گویند شعر متنبی بخوانید. این تاثیر از متنی از اولین شاهکار نثر فارسی تا ادیب نیشابوری وجود دارد.

منوچهریان متنبی را استاد شعر رزمی خواند و گفت: او بهترین توصیف‌هارا از میدان نبرد ارائه می‌کند.

وی همچنین با اشاره به بحث عشق و فلسفه در شعر متنبی با اشاره به فلسفه ملاصدرا گفت: متنبی عشق زمینی را زمین می زند و عشق را فریب می‌خواند. ترک یار زمینی و رد عشق مجازی کرده است.

منوچهریان تاکید کرد: متنبی به عنوان حکیم شعرای عرب شناخته می شود اما نه حکیمی مانند سعدی که در اخلاق با سعدی قابل مقایسه نیست؛ او اهل سیاست است و علیه حکام سخن می‌گوید.

وی تاثیرمتنبی را نه تنها بر سعدی بلکه بر شاعران دیگر از منوچهری‌، عنصری، سعد سلمان تا حافظ و مولانا باید دید.

منوچهریان گفت: نمی‌توان مضمون‌گیری را دال بر تاثیرپذیری شاعری از شاعر دیگر دانست. در غیر این‌صورت سارق‌ترین شعرا متنبی است، چراکه مضامین بسیاری را از پیشینیان گرفته است. انوار در کتابی با عنوان «سعدی و متنبی» در مجابهه با کتاب محفوظ می‌گوید: مضامین شعر متنبی در اشعار سعدی نه‌تنها دلالت بر ضعف او نمی‌کند، بلکه به عکس بر قدرت وی می‌افزاید و وسعت معلومات و نیروی استفاده‌ی او از فرهنگ گذشته را می‌رساند.

وی تاکید کرد: اگر اخذ و اقتباس مضمون، جرم یک شاعر باشد، شاید متنبی از همه متهم‌تر باشد، چون بسیار از سخن شعرای پیش از خود بهره برده است. سعدی از مضامین بسیاری بهره جسته است، اما برخی جاها مشخصا شعر متنبی را برگرفته است.