مسجد جامع عتيق يا مسجد جمعه يا مسجد آدينه، از كهنترين مساجد شيراز است كه در شرق حرم شاهچراغ(ع) قرار دارد.اين مسجد دو ايوانى در سال 281ﻫ..ق به دستور عمروليث صفارى ساخته شد. ساختمان مسجد كه اولين هسته تاريخى شهر شيراز است، مشتمل بر بنايى مرتفع است كه داراى چندين حجره و شبستان است و برخى از قسمتهاى آن دو طبقه مىباشد. اين مسجد داراى 6 در ورودى و خروجى بوده است؛ دو در، در ضلع شمالى، يك در، در ضلع جنوبى، دو در، در ضلع غربى و يك در، در ضلع شرقى.
در ورودى ضلع شمالى به دوازده امام معروف است و كتيبهاى بر فراز آن قرار گرفته است كه در دوره صفوى و در سال 1031ﻫ..ق به خط على جوهرى نگاشته شده است. اين كتيبه تاريخ مرمت مسجد را در سال مذكور نشان مىدهد.سردر شمالى مسجد با كاشى مقرنسكارى شده است و بر روى چهار كتيبه نام دوازده امام بر روى كاشى نگاشته شده و در جرزهاى دو طرف اين سر در نصب شده است. در وسط ضلع شمالى مسجد، طاقنماى مرتفعى به نام طاق مرواريد قرار گرفته است كه در دو طرف بام آن دو گلدسته وجود دارد و سقف آن با آجر مقرنسكارى شده است.
در حاشيه بالاى داخلى اين طاق نيز سوره «هل اتى» با خط نسخ بر روى كاشى نگاشته شده است. در انتهاى آن پلكانى است كه به پشت بام و گلدستهها ختم مىشود و در پيشانى و جلو آنها كاشىكارى شده است و روى آنها با خط نسخ آيات قرآنى نگاشته شده است.در ضلع غربى اين طاقنما، دالان درِ دوازده امام (درِ شمالى) و پنج طاقنما قرار گرفته است و در پشت اين دالان و طاقنماها، شبستان كوچكى قرار گرفته است.در سال 1347 در شرق طاقنماى وسطى، شبستانى بزرگ به طول 30 متر و عرض 17 متر با 5 در آهنى مشبك و محرابى از سنگ مرمر و ازارههايى تا ارتفاع يك و نيم متر با سنگ مرمر ساخته شده است. قسمتى از اين شبستان دو طبقه است و عرض آن نيز 5/5 متر مىباشد. بر روى ستونها و بدنه اين شبستان كاشىكارى شده و بر روى كاشىها، آيات قرآنى، احاديث و تصاوير گل و بوته و خطوط اسليمى نقش بسته است. در حاشيه بالايى آن نيز سوره «هلاتى» به خط نسخ بر روى كاشى نگاشته شده است.در ضلع جنوبى مسجد طاقنماى بزرگى وجود دارد.در درون طاقنما، كتيبهاى قديمى از مقرنس كاشى با خط ثلث نگاشته شده است كه بخشى از آن باقى مانده است.
بر فراز در ورودى شبستان ضلع جنوبى، كتيبهاى ديگر با خط ثلث پيچيده بر روى كاشى نگاشته شده است كه بخشى از آن تخريب شده است. اين كتيبه در زمان شاه طهماسب اول صفوى نگاشته شده و در پايان آنتاريخ 973ﻫ..ق، تاريخ مرمت مسجد، ذكر شده است.در دو طرف شبستان دو طبقه وجود دارد كه سقف آن از آجر است و در انتهاى آن نيز، محرابى كاشىكارى شده قرار دارد كه بر فراز آن به خط كوفى «سوره توحيد» و نام «پنج تن» نگاشته شده و در زير آن دو آيه قرآنى به خط نسخ نگاشته شده و در پايان تاريخ 1361ﻫ.. قيد گرديده است. سقف اين محراب با كاشى لاجوردى كاشىكارى شده است و دو طرف محراب نيز سنگ كارى شده است. در كنار اين محراب، تاريخچه مرمت مسجد بر روى دو سنگ نقر گرديده است. همچنين در كنار محراب منبرى چوبى قرار دارد كه به نام چهارده معصوم داراى چهارده پله مىباشد.در ضلع شرقى اين شبستان كوچك، شبستان چهل ستون قديمى با عرض 32 متر و طول 45 متر واقع شده است.
سقف اين شبستان از آجر است و در آن چهل ستون مكعب با طول 2 متر و عرض 2 متر قرار گرفته است. اين شبستان چهار در دارد كه به صحن گشوده مىشود. بر سردر اين شبستان كتيبهاى است كه با خط ثلث پيچيده نگاشته شده است و هماينك برخى از قسمتهاى آن تخريب شده است. اين كتيبه نيز در زمان حكومت شاه طهماسب صفوى (930 ـ 984ﻫ..ق) نگاشته شده و بيانگر مرمت مسجد در آن تاريخ است.در مغرب شبستان كوچك، در قرينه با شبستان چهل ستون، شبستان بزرگى با عرض 35 متر و طول 45 متر ساخته شده است. سقف اين شبستان آهن كوبى شده و در آن 12 ستون بتون آرمه پوشيده از سنگ مرمر قرار دارد. ازاره شبستان تا ارتفاع 3 متر از سطح زمين، با سنگ مرمر پوشيده شده است.در اين شبستان منبرى 12 پلكانى از چوب و سنگ مرمر وجود دارد. بر روى ديوار و محراب آن نيز 13 كتيبه از آيات قرآنى و احاديث با خط ثلث و نسخ بر روى كاشى نگاشته شده است.
ضلع غربىداراى دو در است كه سر در يكى از آنها، يزدى بندي است و مقرنسكارى و كاشىكارى و معرقكارى شده است. اين در كه يكى از درهاى مهم مسجد است، در دوران پهلوی به وسيله اداره باستانشناسى فارس مرمت شده است. بر فراز اين در كتيبهاى است كه آيات قرآنى بر روى آن با قلم درشت و به خط ثلث بر روى كاشى نگاشته شده است و تاريخ 1027ﻫ..ق در پايان آن قيد گرديده است. در نزديكى و در امتداد همين كتيبه، كتيبهاى ديگر است كه قسمتى از آن باقى مانده و تاريخ 1026ﻫ..ق در آن قيد گرديده است كه بيانگر تاريخ مرمت بنا در زمان حكومت شاه عباس كبير (996 ـ 1038ﻫ..ق) است. در ضلع غربى اين مسجد ده طاقنما وجود دارد و در پشت آنها نيز شبستان كوچكى قرار گرفته است. در يكى از اين طاقنماها دالان در ورودى است.در ضلع شرقى مسجد نيز طاقنماى بزرگى قرار دارد كه در پيشانى آن اندكى كاشىكارى شده است و هم اينك نيز مورد مرمت قرار گرفته است. در شمال اين طاقنما، چهارطاقنماى كوچك است. در ضلع جنوبى طاقنما نيز، چهارطاقنماى كوچك است كه يكى از اين طاقنماها، دالان درِ ضلع شرقى مسجد است و يكى ديگر از اين طاقنماها در شبستانى است كه در زوايه جنوب شرقى مسجد قرار گرفته است.صحن مسجد با مساحت 55 در 75 متر مربع با سنگهاى مرمر مفروش بوده و در دالانهاى ورودى مسجد چندين سنگاب وجود داشته كه هميشه پرآب بوده تا موقع ورود اشخاص به مسجد، ابتدا پاى خود را بشويند و وضو بگيرند و پس از آن وارد صحن شوند. هم اينك يكى از اين سنگابها كه قطر داخلى آن نزديك به يك متر است و ناحيه خارجى آن دوازده ضلعى است، در اطراف آن نقش و نگارهايى وجود دارد و گرداگرد آن آيات قرآنى نگاشته شده است، در جلو پلكان ورودى موزه پارس نصب شده است. البته خطوط و نقوش اين سنگاب به جهت تأثير آب، كاملاً مشخص نيست.در وسط صحن مسجد، بنايى مكعب شكل از گچ و سنگ ساخته شده است كه نزديك به يك متر از سطح زمين بلندتر است و گرداگرد آن را ايوانى به عرض دو متر فرا گرفته است. اين بنا كه در سال 752ﻫ..ق به دستور شاه شيخ ابواسحاق اينجو حاكم فارس، ساخته شده، دارالمصحف، بيتالمصحف، خدايخانه و يا خداخانه خوانده مىشود و اين بدان جهت است كه اين مكان علاوه بر نگاهدارى قرآنهايى تاريخى به خط اميرالمؤمنين على(ع)، امام حسن(ع)، امام صادق(ع) و چند تن از صحابه پيامبر و تابعين او، محل تلاوت قرآن نيز بوده است. هم اينك برخى از قرآنهاى مذكور در موزه پارس نگاهدارى مىشود. عمارت خدايخانه و ايوانهاى آن، داراى 12 متر طول و 10 متر عرض است و اتاقى كه در وسط آن قرار گرفته است داراي 8 متر طول و 6 متر عرض است كه از سنگ و گچ ساخته شده است. در ضلع شرقى و غربى اين اتاق، دو سنگ مشبك قرار دارد و در دو ضلع جنوبى و شمالى آن، هر كدام يك در ورودى است كه بر روى در ضلع شمالى خاتم كارى صورت گرفته است.در چهار گوشه خدايخانه، چهار ستون مدورِ مناره مانندى وجود دارد كه نماى بيرونى آن از سنگهاى مكعب شكل آجر مانندى است كه لابهلاى آن سنگهاى رنگين به كار رفته و با گچ نصب شده است. روى سنگهاى ازاره پايين نيز نقش و نگارهايى ديده مىشود.سقف ايوانهاى شرقى و غربى آن بهوسيله چهار ستون نگاهدارى مىشود كه سر ستونهاى آن به شكل مقرنسكارى، حجارى شده است. بر فراز هريك از اين ستونها، قطعه سنگى است كه به شكل محراب درآمده و داخل آن خالى شده است و خطوط اسليمى و گل و بوته بر آن نقش شده است.سقف ايوانهاى شمالى و جنوبى خدايخانه نيز به وسيله دو ستون مدوّر نگاهدارى مىشود.معمارى اين بنا مانند خانه كعبه است اما گرداگرد خدايخانه، ايوانى به عرض دو متر ساخته شده است تا اتاق را از گرما حفظ نمايد. در پيشانى خارجى بالاى بنا و گرداگرد آن كتيبهاى با قلم درشت در زمان شاه ابواسحاق به خط ثلث عالى به قلم يحيىالجمالى الصوفى با عرض يك متر نگاشته و نقر شده است. به باور برخي از پژوهشگران ساختمان اصلي خدايخانه متعلق به دوران صفاريان است و تنها سقف آن توسط شيخ ابواسحاق مرمت شده است.مسجد جامع عتيق با مرور زمان و در اثر زلزلههاى متعدد در دورههاى مختلف رو به ويرانى نهاده كه تاكنون نيز چندين بار مرمت شده است. تاريخچه مرمت اين مسجد با توجه به كتيبههاى موجود عبارت است از:
1. سال 973ﻫ..ق در زمان حكومت شاه طهماسب اول صفوى.
2. سال 1031ﻫ..ق در زمان حكومت شاه عباس كبير توسط امامقلي خان والي فارس.
3. سال 1092ﻫ..ق در زمان سلطنت شاه سليمان صفوى توسط امام ورديبيك خلف بيگي والي فارس.
4. سال 1318 به بعد توسط اداره باستانشناسى فارس و با توصيه و مساعي آيتالله حاج شيخ يوسف حدائق و آيتالله حاج سيد عبدالحسين دستغيب و همياري مردم نيكوكار.
خدايخانه نيز پس از تخريب و از بين رفتن برخى از كتيبههايش، توسط اداره باستانشناسى فارس و با هميارى محمدجواد واجد (شاعر)، سيد آقا بزرگ نسابه (خوشنويس)، عزيز صرافت (معمار)، رحيم صميم (حجار) و سيد هاشم (كاشيكار)، در سال 1326 كاملاً مرمت شد. از سال 1382 نیز مرمت این بنا توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و ادارۀ اوقاف و امور خیریه با همکاری شهرداری شیراز انجام شده است که هنوز هم ادامه دارد. اين مسجد در تاریخ 15/10/1310 با شماره 72 در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده است.
منابع: آثار عجم، فرصتالدوله شيرازى، انتشارات بامداد، آبان ماه 1362، ص 435 / اقليم پارس، سيد محمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 4، 6، 7، 50، 65 / بناهاى تاريخى و آثار هنرى جلگه شيراز، علىنقى بهروزى، انتشارات اداره كل فرهنگ و هنر استان فارس، 1349، ص 186 / تاريخ بافت قديمى شيراز، كرامتاللّه افسر، انتشارات انجمن آثار ملى، تهران، 1353، ص 51، 41 / جغرافياى كامل ايران، عبدالرضا فرجى، دبيران گروههاى آموزشى جغرافياى استانها، شركت چاپ و نشر ايران، تهران، 1366، ج 2، ص 858 / دايرة المعارف بناهاى تاريخى ايران در دوره اسلامى، مساجد، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1378، ص 169 / دايرةالمعارف فارسى، غلامحسين مصاحب، شرکت سهامی کتابهای جیبی، 1374، ج 3، ص 2766 / سفرنامه دیالافوآ در زمان قاجاریه، ترجمه فرهوشی، کتابفروشی خیام، تهران، 1361، ص 429 / شيراز در گذشته و حال، حسن امداد، اتحاديه مطبوعاتى فارس، ص 133 / شيراز شهر جاويدان، على سامى، انتشارات نويد شيراز، 1363، ص 558 / شيراز مهد شعر و عرفان، ا.ج. آربرى، ترجمه منوچهر كاشف، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران، 1353، ص 19، 47 / شيراز و فارس، اداره سير و سياحت و اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامى فارس، شيراز، 1371، ص 13 / فارس، جهانگردى و توسعه، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، بنياد فارسشناسى، 1372، ص 69 / فارسنامه اين بلخى، ابن بلخى، توضيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، بنياد فارسشناسى، 1374، ص 407 / فارسنامه ناصرى، حاج ميرزا حسن حسينى فسايى، تصحيح و تحشيه منصور رستگار فسايى، اميركبير، تهران، 1367، ج 1، ص 213، 950 و ج 2، ص 1205 / فرهنگ فارسى دكتر معين، محمد معين، اميركبير، تهران، 1353ـ1358، ص 421 / كارنامه انجمن آثار ملى، سين بحرالعلومى، انجمن آثار ملى، تهران، 1355، ص 622 / لغتنامه دهخدا، علىاكبر دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، 1372، ج 5، ص 6485 / مراكز فرهنگى فارس، مركز انفورماتيك و مطالعات توسعه، سازمان برنامه و بودجه استان فارس، 1372، ج 1، ص 50، 120 / معمارى اسلامى ايران در دوره ايلخانيان، دونالد ن، ويلبر، ترجمه عبداللّه فريار، شركت انتشارات علمى و فرهنگى، تهران، 1365، ص 197 / معمارى ايران (دوره اسلامى)، به كوشش محمديوسف كيانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ج 2، ص 8.
کوروش کمالي سروستاني
وب سایت دانشنامه فارس راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد. طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری